Blitterswijk, H. Anna

Cultusobject: H. Anna Open Street Maps
Datum: 26 juli; gehele jaar
Periode: Voor 1691 - begin 20e eeuw
Religieuze context: Christelijk
Locatie: St. Annakapel, behorend tot de parochie O.L. Vrouw Geboorte te Blitterswijk
Adres: Beeteweg 1, 5863 AA Blitterswijk
Gemeente: Meerlo-Wanssum
Provincie: Limburg
Bisdom: Roermond
Samenvatting: De verering van de H. Anna te Blitterswijk was in de 17e eeuw van regionale betekenis; de pelgrims kwamen vanuit het Gelders Opperkwartier en het land van Cuijk. Het hele jaar door, maar vooral op en na 26 juli, kon het dorp op veel bedevaartgangers rekenen. De drukte bleef aanhouden tot in de eerste helft van de 19e eeuw, daarna nam de bedevaart af. Rond de Eerste Wereldoorlog was de tijd van de pelgrimages geheel voorbij.
Auteur: Jeroen de Jong
Illustraties:
Topografie - Tussen 1509 en 1514 werd door heer Dirk van Blitterswyck en zijn vrouw Jutta van Appeltern aan de westkant van het dorp Blitterswijk een kapel gebouwd, toegewijd aan Anna en Johannes de Doper. Volgens de overlevering werd deze kapel in 1635 door Kroatische soldaten verwoest. Drie jaar later werd zij herbouwd. In 1833 werd de oude, bouwvallig geworden kapel afgebroken om plaats te maken voor nieuwbouw (14 x 4 m) in classicistische stijl. De kapel is naar het oosten gericht, met een afwijking van drie graden naar het zuiden. Midden op het dak staat een dakruiter met klok. Tijdens de winter 1944-1945 werden dak en inventaris door oorlogsgeweld sterk beschadigd, maar desondanks werd de kapel tot 1951 gebruikt als vervanging voor de parochiekerk die nog zwaarder beschadigd was. In 1959 en in 1998 werd het gebouwtje gerestaureerd.
↑ top
Cultusobject - Volgens een tweede-eeuwse legende (het apocriefe proto-evangelie van Jacobus) is Anna de moeder van Maria. Ofschoon haar verering binnen de westerse christenheid lange tijd werd afgewezen door kerkelijke auteurs als Augustinus, werd zij later toch een populaire heilige met als feestdag 26 juli. Na de kruistochten, toen veel relieken hun weg naar het westen vonden, nam haar cultus verder toe met een hoogtepunt rond 1500. Omdat Anna na de dood van haar eerste echtgenoot, Joachim, nog twee keer getrouwd zou zijn geweest en van iedere echtgenoot een dochter zou hebben gebaard met de naam Maria, werd zij vooral aangeroepen als patrones van zwangere vrouwen, weduwen en vrijgezelle vrouwen.
In de Nederlanden raakte zij in de late middeleeuwen vooral geliefd in de voorstelling Anna-te-Drieën, waarin moeder, dochter en (klein-)zoon gezamenlijk zijn afgebeeld.
- De kapel beschikt over twee houten beelden met het motief St. Anna-te-Drieën. Het oudste, gepolychromeerde beeld (hoogte 58 cm) stamt uit het eerste kwart van de 16e eeuw en is vervaardigd van eikenhout. Anna is staande uitgebeeld, met in haar linkerhand een druiventros en op haar rechterarm een gekroonde Maria. Deze laatste heeft het kind op haar schoot, met in zijn rechterhand een duif met gespreide vleugels. Volgens de overlevering zou dit beeldje tijdens de brand van 1635 op wonderbaarlijke wijze gespaard zijn.
- Het tweede houten beeld (hoogte 93 cm) stamt uit de tweede helft van de 16e eeuw en is eveneens gepolychromeerd. Anna en Maria zitten op een bank. Het kind zit bij Maria op schoot en wordt door haar met beide handen vastgehouden. Anna houdt met haar rechterhand een boek op haar schoot.
↑ top
Verering - Tot de tweede helft van de 17e eeuw zijn over de verering van de H. Anna geen gegevens beschikbaar. Uit 1668 dateert een visitatieverslag dat vermeldt, dat op elke derde dag van de week (dinsdag) een mis wordt gezongen in de kapel, ter ere van St. Anna. In de kapel is dan overigens geen noemenswaardig religieus vaatwerk aanwezig. Een eerste vermelding van een bedevaart stamt uit 1691. Op donderdag 26 juli 1691 kwam 'de grote processie van Horst' ter bedevaart naar de kapel.
- Een tweede visitatieverslag, uit 1730, vermeldt dat er dan nog steeds wekelijks een mis ter ere van Anna in de kapel wordt opgedragen.
- In de jaren tachtig van de 18e eeuw was er tijdens Anna's feestdag en het daaropvolgende octaaf waarschijnlijk nog steeds een aanzienlijke toeloop van pelgrims; de beneficiant van de kapel was toen verplicht om op 26 juli twee paters te laten logeren en in hun onderhoud te voorzien. Hun aanwezigheid was gewenst om de biecht van de pelgrims te horen. Op de zondag onder het octaaf was het rustiger; er hoefde dan slechts één extra pater te worden verzorgd. Uit dezelfde bron (daterend van 1786) blijkt, dat de beneficiant alle dinsdagen, in de zomer om 7.00 uur en in de winter om 8.00 uur, in de kapel een mis moest lezen.
- Rond 1850 bestond in Blitterswijk en nabije omgeving de gewoonte dat in de zomertijd op elke doordeweekse dag in een vaste kapel de mis gelezen werd: maandag in de Leonarduskapel te ⟶ Wanssum, dinsdag in de Annakapel, woensdag in de Goarkapel te ⟶ Meerlo, donderdag in de Willibrorduskapel van ⟶ Geijsteren, vrijdag in de O.L. Vrouwekapel van ⟶ Tienray en zaterdag in de O.L. Vrouwekapel in ⟶ Oostrum. Voorzover in de gelegenheid, en naargelang de behoefte, gingen de gelovigen uit de streek in deze kapellen naar de mis en/of op bedevaart. Hoe lang deze regeling heeft bestaan is niet bekend.
Eveneens rond 1850 moet de feestdag van de heilige nog grote weerklank gevonden hebben. Pastoor Janssen schrijft namelijk in 1922 dat bejaarde mensen zich nog kunnen herinneren dat hun ouders vertelden over de grote drukte bij de kapel, als de St. Anna- of kleine kermis gevierd werd. Ook uit Duitsland kwamen de pelgrims, zoals blijkt uit de aanwezigheid van een ex-voto van een vrouw uit Kevelaer, die ervan overtuigd was dat zij haar genezing aan de voorspraak van St. Anna te danken had. De weduwe van de vroegere koster van de kerk van Onze Lieve Vrouw Geboorte te Blitterswijk, vertelde in 1997 dat in haar jeugd, rond de Eerste Wereldoorlog, er geen bedevaartgangers meer kwamen voor Anna. Toch was er nog een kleine kermis op de zondag en maandag tijdens het octaaf.
- In de winter van 1944-1945 werd het dorp zwaar beschadigd. Ook kerk, school en kasteel werden vernietigd. Een deel van de inventaris van de kapel is in deze periode verloren gegaan, evenals de ex-voto uit Kevelaer, maar beide Anna-te-Drieënbeelden hebben het geweld overleefd. De kermis bleef bestaan tot en met 1963, toen hij wegens gebrek aan belangstelling werd opgeheven. Sinds de jaren tachtig van de 20e eeuw werd in de maanden juni, juli en augustus eenmaal per week, op dinsdag- of donderdagavond, de mis gelezen in de kapel. Er kwamen toen enkele tientallen mensen, het merendeel uit het dorp.
- In enkele Limburgse sagen speelt de kapel ook een bescheiden rol. Welters (1876) meldt dat nabij de Annakapel, op de weg naar Meerlo, vroeger, 's avonds om tien uur een vurige wagen reed, met vier witte paarden bespannen, 'al druischend en ruischend den zandweg op'.

↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Blitterswijk, parochiearchief O.L. Vrouw Geboorte: materiaal van na 1945, het oudere archief is verloren gegaan in 1944-1945. Meerlo-Wanssum, gemeentearchief.
Tekstedities: G. Bannenberg e.a. ed., De oude dekenaten Cuijk, Woensel en Hilvarenbeek in de 15de- en 16de-eeuwse registers van het aartsdiakonaat Kempenland, 2 dln. (Nijmegen: Gebrs. Janssen, 1968-1970) dl. 1, p.7, dl. 2, p. 233, Anna-altaar en -kapel in 1556 en 1566.
Literatuur: H. Welters, Limburgsche legenden, sagen, sprookjes en volksverhalen, dl. 2 (Venlo: Wed. H.H. Uyttenbroeck, 1876) p. 32; W. Hermans, 'Bijdrage tot de geschiedenis van Blitterswijck', in: Maasgouw 1 (1879) p. 53; W. Hermans, 'De pastoors van Blitterswijck', in: Maasgouw 2 (1880) p. 391; W. Hermans, 'Brief van de schepenen etc.', in: Maasgouw 8 (1886) p. 16; W. Hermans, 'Archief Blitterswijck', in: De Maasgouw 10 (1888) p. 31-32; 'De armentafel te Blitterswijck', in: De Maasgouw 11 (1889) p. 125; J. Habets, Geschiedenis van het tegenwoordig bisdom Roermond, dl. 3 (Roermond: J.J. Romen, 1892) p. 205; 'Over de kapel van Ste. Anna te Blitterswijck', in: De Maasgouw 14 (1892) p. 78-79; M.J. Janssen, 'De heilige Goar, zijn eeredienst, kapel en relieken te Meerlo', in: Publications S.H.A. Limbourg 41 (1905) p. 24; De Maasgouw (1919) p. 58; M.J.J. Jansen, 'De Sint Anna Kapel te Blitterswijck', en: 'Het "Heerenjaargetijde" te Blitterswijck', in: Limburgs Jaarboek 28 (1922) p. 76-87; P.M. Meijer, 'Iconografie der H. Anna', in: Opgang 7 (1927) p. 164; Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. Deel VIII, Limburg (Den Haag: Algemeene Landsdrukkerij, 1926) p. 310-311, illustr.nr. 267; J.H.A. Mialaret, Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. Geïllustreerde beschrijving, deel 5, Provincie Limburg, Noord-Limburg (Den Haag: Algemeene Landsdrukkerij, 1937) p. 68 (met foto), p. 122-123; J.R.W. Sinninghe, Limburgsch sagenboek (Zutphen: W.J. Thieme, 1938) p. 162, 254; Th. van de Voort, Volkskundig ABC van Meerlo-Wanssum, (Meerlo, 1985) p. 16; Peter Beterams, Blitterswijck Noordlimburgs dorp met een rijke historie. Een verzameling herinneringen aan Blitterswijck in vroeger dagen (Meerlo, 1981) p. 142-156, 177, 180; Informatieboekje Parochie O.L. Vrouw Geboorte Blitterswijck (Blitterswijk, 1985); E. Tielemans, Volksgeneeskunde in Limburg. Een Bibliografie (Limbricht: Limburgs Volkskundig Instituut, 1986) nr. 146; P. Beterams e.a., Kruisen en kapellen in Meerlo-Wanssum: stille geloofsgetuigen uit vroeger tijden (Meerlo-Wanssum, 1992) p. 7-9; T. Brandenbarg e.a. ed., Heilige Anna, grote moeder. De cultus van de Heilige Moeder Anna en haar familie in de Nederlanden en aangrenzende streken (Nijmegen: Sun, 1992) p. 93-95; Genoveva Nitz, 'Anna, Mutter Mariens', in: Lexikon für Theologie und Kirche, dl. 1 (Freiburg etc.: Herder, 1993) k. 689-690; E. Muller & W. Deeleman-van Tyen, Handleiding bij de kaarten over de verspreiding van de Annadevotie in Nederland tot 1800 (Zeist: Stg. Werkplaats Wetenschap en Maatschappij, 1995) p. 39, 43; Jeroen de Jong, Ziekte en Zaligheid. Heilige 'genezers' en hun verering in Nederlandse bedevaartsoorden (Amsterdam: Boom/Belvedère, 1997) p. 67-76.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Blitterswijk; Meertens Instituut volkskundige vragenlijst 64a (1993); Utrecht, Stichting Kerkelijk Kunstbezit in Nederland, dossier Sint Anna Blitterswijk; Roermond, Stg. Kruisen en Kapellen Limburg, dossier Sint Anna Blitterswijk; mondelinge informatie in 1997 en 1998 van Peter Wijnhoven, lid van het kerkbestuur, en mevrouw P. Zegers-Kuypers (weduwe vm. koster) te Blitterswijk.

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.