Standdaarbuiten, Heilig Sacrament

Cultusobject: Heilig Sacrament Open Street Maps
Datum: Onbekend
Periode: Voor 1530 - na 1543
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk van St. Johannes de Doper
Adres: Markt 23, 4758 BL Standdaarbuiten
Gemeente: Moerdijk
Provincie: Noord-Brabant
Bisdom: Breda
Samenvatting: In het tweede kwart van de 16e eeuw bezat de parochiekerk van Standdaarbuiten een zogenaamd 'Sacrament van Mirakel', dat ook vereerders aantrok uit andere 'parochiën ende quartieren'.
Auteur: Charles Caspers
Illustraties:
Topografie - In 1526, kort na de indijking van de schorren van Standdaarbuiten ('standaert': grenspaal van het gebied van de heer van Bergen op Zoom) werd hier op verzoek van de heer van Bergen, Jan III, door de Luikse bisschop, Erardus van der Mark, een parochiekerk gesticht, gewijd aan St. Jan de Doper (Onthoofding). In 1549 werd de kerk geconsacreerd; in 1560 werd begonnen met de bouw van een toren.
- Tijdens de Nederlandse Opstand kwam Standdaarbuiten, gelegen in het grensgebied tussen Holland en Brabant, meer dan eens in de frontlinie terecht. Omstreeks 1570 werd de pastorie verwoest door de watergeuzen; waarschijnlijk werd hierbij tevens de kerk geplunderd. In de daaropvolgende jaren werd de parochie bediend vanuit Zevenbergen. In de 17e eeuw volgde echter een zeker herstel, want nog in 1647 was de deken van Bergen op Zoom, Arnoldus Hesselius, tevreden over de conditie van de kerk en vooral over het rijke bezit aan liturgisch vaatwerk. Reeds in 1648 ging de kerk echter over in protestantse handen en was de katholieke meerderheid voortaan aangewezen op een schuurkerk.
- In 1802 werden in de kerk weer katholieke diensten gehouden; in 1862-1863 werd de oude kerk geheel afgebroken en kwam op dezelfde locatie een nieuw kerkgebouw (architect: P. Stoffers); in 1924-1925 moest ook deze kerk wijken voor een nieuw, groter gebouw (architect J. Oomen uit Oosterhout).
- Begin november werd te Standdaarbuiten en Noordhoek fel strijd geleverd tussen de Duitse bezetters en de oprukkende geallieerden, waarbij ook de kerk zwaar werd beschadigd. Kort na de Tweede Wereldoorlog is de kerk hersteld. De toren is echter veel korter dan voor 1944 en heeft geen spits meer.
↑ top
Cultusobject - Zie over Sacramenten van Mirakel ⟶ Binderen.
- De verering in Standdaarbuiten ging vermoedelijk uit naar een zogenaamd 'Sacrament van Mirakel', hier waarschijnlijk een geconsacreerde hostie waarmee een wonder was gebeurd. In 1534 schonk rentmeester Willem de Rouck een monstrans die bijna 60 carolusguldens had gekost - 'monstrantiën een deels vergult', wegende 32,5 ons, met een bijbehorend 'christaillin' - aan de nog onvoltooide kerk 'om daerinne te stellene 't heilich sacrament van mirakelen te Standairbuten'. Mogelijk zijn de monstrans en de andere kostbaarheden omstreeks 1570 door de watergeuzen geroofd maar het kan ook zijn dat zij in deze zelfde periode bijtijds in veiligheid werden gebracht binnen Bergen op Zoom of in het kasteel te Wouw.
↑ top
Verering - Dat in Standdaarbuiten een Sacrament van Mirakelcultus heeft bestaan wordt, meer nog dan uit de vermelding uit 1534 (zie Cultusobject), duidelijk uit een vermelding uit 1543. In dat jaar pleit de rentmeester Joh. Vrientschap voor een krachtige voortzetting van de kerkbouw te Standdaarbuiten. Uitstel zou zijns inziens leiden 'tot achterdeele bijsondere van het weerdige heylige sacrament van miraculen, dat aldaar rustende es' en 'dat by vele diversche personen uyt diversche parochiën ende quartieren versocht wordt'.
- Op grond van deze passages vragen Asselbergs en Huysmans - in navolging van Juten - zich af of wellicht het Sacrament van Niervaart (zie onder Breda) in de 16e eeuw enige tijd te Standdaarbuiten werd bewaard en vereerd, of dat deze parochie misschien een eigen Sacrament van Mirakel bezat. Dat laatste moet het geval zijn geweest, want zowel de Kroniek van de Wonderen van de Sacramentsbroederschap van Breda als het retabel van deze broederschap (tweede kwart 16e eeuw), laten er geen twijfel over bestaan dat het Sacrament van Niervaart reeds in 1449 naar Breda was overgebracht.
- Dat te Standdaarbuiten in de St. Janskerk, reeds voor de inwijding ervan, een Sacrament van Mirakelcultus gevestigd was die ook vereerders van buiten de parochie aantrok, blijkt alleen uit de formuleringen van de beide rentmeesters. De schaarse verwijzingen in de literatuur gaan steeds terug op materiaal dat Juten presenteert in een schets van de geschiedenis van deze parochie. Verdere gegevens over het verloop van de cultus ontbreken.
- In 1647 noteert deken Hesselius in zijn visitatieverslag: 'Het H. Sacrament wordt bewaard op het hoogaltaar in een afgesloten kastje (capsa) dat prachtig beschilderd is en op veel plaatsen verguld. De monstrans, de ciborie en het overige vaatwerk zijn alle van zilver en schitterend gemaakt. Nergens in het hele district zijn zulke kostbaarheden'. Dat het H. Sacrament op het hoogaltaar werd bewaard, was in deze tijd een tamelijk algemeen gebruik, ofschoon de kostbare uitvoering van de kerksieraden van de St. Janskerk blijkbaar iets bijzonders was. De deken rept echter met geen woord van een speciale cultus. Bovendien blijkt de fraaie monstrans (die fl. 500,- had gekost) pas in 1643 verworven te zijn. Overigens merkte de deken in zijn visitatieverslag over het jaar 1641 op dat de pastoor zelfs verzuimd had om de eucharistie in het tabernakel te plaatsen.


↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Den Haag, Algemeen Rijksarchief: Commissie van Breda, nr. 480 (rek. 1533-1534), nr. 482 (rek. 1543-1544).
Tekstedities: P.M. Toebak, Kerkelijk-godsdienstig leven in westelijk Noord-Brabant, 1580-1652. Dekenale visitatieverslagen als bron, dl. 2 (Breda: Gemeentearchief, 1995) p. 63-64, verslag 1641, p. 68, verslag 1643, p. 75, verslag 1647.
Literatuur: G.C.A. Juten, De parochiën in het bisdom Breda, dl. 1. Dekenaat Bergen-op-Zoom (Bergen op Zoom: Gebr. Juten, 1925) p. 27-52, verwijzing naar de beide rentmeesters op p. 31-32; W.J.M.A. Asselbergs & A.P. Huysmans ed., Het Spel vanden Heilighen Sacramente vander Nyeuwervaert (Zwolle: W.E.J. Tjeenk Willink, 1955) p. 12-13, verwijzing naar Juten; pater Placidus, 'Cornelius Gobbinck, pastoor te Standdaarbuiten en te Breda (1563-1578; 1578-1609)', in: De Oranjeboom 10 (1957) p. 67-74; C. van Nispen e.a., 't Sandt daer buyten. Geschiedenis van Standdaarbuiten en Noordhoek (Standdaarbuiten: Heemkundekring Standdaarbuiten en Noordhoek, [ca. 1980]) p. 79-104, geschiedenis van de parochie, op p. 80 een verwijzing naar Juten, p. 155-184, de parochie in de jaren 1648-1802; Charles Caspers, De eucharistische vroomheid en het feest van Sacramentsdag in de Nederlanden tijdens de late middeleeuwen (Leuven: Peeters, 1992) p. 231-264, over Sacramenten van Mirakel in het algemeen, geen vermelding van Standdaarbuiten.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Standdaarbuiten.

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.