Den Haag, Heilig Kruis

Cultusobject: Heilig Kruis Open Street Maps
Datum: Onbekend
Periode: 15e eeuw - eerste helft 16e eeuw (?)
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk van St. Jacob (Grote kerk; thans N.H.)
Adres: Rond de Grote Kerk 10, 2513 AM Den Haag
Gemeente: Den Haag
Provincie: Zuid-Holland
Bisdom: Rotterdam
Samenvatting: Diverse sententies in 15e- en 16e-eeuwse rechtsbronnen van Leiden en Delfland maken melding van strafbedevaarten naar een reliek van het H. Kruis 'in die Haghe', mogelijk een partikel van het H. Kruis in de Haagse Jacobskerk.
Auteur: Jeroen van de Ven
Illustraties:
Topografie - De huidige laatgotische Grote of St. Jacobskerk staat aan het Kerkplein direct naast het 16e-eeuwse stadhuis. Op de plaats van de kerk stond in het midden van de 13e eeuw een houten kapel (ca. 1256) die dienst deed als bijkapel van de parochiekerk van Monster en derhalve toebehoorde aan de Middelburgse O.L. Vrouwabdij.
- De kerk, een driebeukige kruiskerk, werd in 1399 gesticht door Albrecht van Beieren en in 1492 voltooid. De nieuwe kerk werd geconsacreerd op 29 september 1492. In het begin van de 15e eeuw raakte het schip van de kerk ernstig in verval. Tussen 1434 en 1435 werd begonnen aan de bouw van een nieuw middenschip. In 1574 kwam de kerk in handen van de protestanten. Het kerkgebouw werd in de 19e en 20e eeuw gerestaureerd.
↑ top
Cultusobject - Een partikel van het H. Kruis was het object van verering. Over de wijze waarop het in bezit van de Jacobskerk is gekomen, is verder niets bekend.
↑ top
Verering - In de Jacobskerk bevonden zich tijdens de late middeleeuwen een H. Kruisaltaar en een H. Kruiskapel. In de kerk was ook een vijftal vicarieën verbonden aan de H. Kruiskapel, het H. Kruisaltaar en het H. Kruis zelf die rechtstreeks betrekking lijken te hebben gehad op de verering van het H. Kruis.
- Enkele posten in de rekeningen van de tresoriers van de Hollandse graven maken melding van het feit dat Willem IV veelvuldig heeft geofferd aan zowel de reliek van het H. Kruis in de in 1581 afgebroken kapel van ⟶ Eikenduinen als aan de H. Kruisreliek in de Jacobskerk.
- Dat de St. Jacobskerk in de 15e eeuw en het begin van de 16e eeuw een bedevaartplaats is geweest, wordt aannemelijk gemaakt door enkele sententies in de zoen- en correctieboeken van Leiden (9x) en het waterschap Delfland (1x). Een aantal wetsovertreders wordt daarin een strafbedevaart naar het H. Kruis 'in den Hage' opgelegd. Dat met de omschrijving 'in den Hage' in de sententies ook de reliek van het H. Kruis in de in 1581 afgebroken kapel van Eikenduinen bedoeld zou kunnen zijn, is niet onmogelijk.
- Merkwaardig in verband met de H. Kruisverering te 's-Gravenhage is een opmerking van J. de Riemer in zijn Beschryving van 's Gravenhage in de passage over de naamsoorsprong van de Vijverberg:
'Ter zelver tyd stand ook op 't westeinde van de Vyverberg een groot Kruis, gemeenlyk het Heilige Kruis genaamt, en daar voor het schavot of zoo genaamde Groene Zootje, zynde de gewoonlyke geregts-plaatze van den hove, en daar de criminele sententien aan de misdadigers wierden ter executie gestelt. En mitsdien wierden zy gecondemneert gebragt te werden op 't schaffot, voor dat Heylige Kruys aan de plaetse alhier in Den Hage, enz.'.

Broederschap
- Uit enkele middeleeuwse oorkonden valt op te maken dat in de Jacobskerk een broederschap van het H. Kruis was gevestigd. Deze broederschap bestond reeds in de 14e eeuw en was in de 16e eeuw nog steeds actief. Zo stond Willem van der Does, abt van de O.L. Vrouweabdij te Middelburg, op 6 april 1395 aan de gildebroeders van de broederschap van het H. Kruis toe om, onder bepaalde voorwaarden, in de Jacobskerk een kapellanie te stichten. Een 'vidimus' van dit contract dateert van 22 april 1395. Voorts bestaat er een brief van 23 februari 1564 van de officiaal van de aartsdiaken van Utrecht waarin wordt verklaard dat de zoon van Johannes Adrianus werd benoemd tot vicaris van het altaar van het H. Kruis. Belanghebbenden waren de pastoor van de Jacobskerk en de rectoren van de H. Kruisbroederschap. Enkele andere stukken bevestigen de broederschap van het H. Kruis in het bezit van allerlei goederen.
↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Den Haag, Algemeen Rijksarchief: archieven van de graven van Holland, rekeningen van de tresoriers, inv.nrs. 1251-55. Middelburg, Rijksarchief in Zeeland: archief Onze Lieve Vrouwe abdij, inv.nr. 597 en 647. Den Haag, Rijksarchief in Zuid-Holland: memorie en stichtingen in de St. Jacobskerk te 's-Gravenhage, inv.nr. 70. Delft, hoogheemraadschap van Delfland: archieven van het hoogheemraadschap van Delfland, inv.nr. 1620. Leiden, gemeentearchief: oude rechterlijke archieven 2 en 4, zoenboeken C, correctieboeken A-D.
Literatuur: H.F. van Heussen, Kerkelyke historie en outheden der Zeven Provincien, dl. 3 (Leiden: D. Haak, S. Luchtmans en J.A. Langerak, 1726) p. 757-758; J. de Riemer, Beschryving van 's Gravenhage etc., dl. 1 (Delft: R. Boitet, 1730) p. 83, 273-363; De leidsman der vreemdelingen door 's-Gravenhage en de omliggende dorpen etc. ('s-Gravenhage: P. van Os, 1763) p. 36-63; R. Fruin, Het archief der O.L.V. abdij te Middelburg ('s-Gravenhage: M. Nijhoff, 1901) nrs. 597 en 647; Jan Kalf, De katholieke kerken in Nederland (Amsterdam: Van Holkema & Warendorf, 1906) p. 266-267; J.M. Sernee, S.W.A. Drossaers en W.G. Feith, De archieven van de kloosters en andere stichtingen in Delfland ('s-Gravenhage: M. Nijhoff, 1920) nr. 99; J.G. Endhoven, 'Bedevaart als straf. Door het Leidse gerecht opgelegde bedevaarten van 1370-1500', in: Leids jaarboekje voor geschiedenis en oudheidkunde van Leiden en omstreken 70 (1978) p. 33-78, m.n. p. 25 en bijlage A; J. van Herwaarden, Opgelegde bedevaarten (Assen/Amsterdam: Van Gorcum, 1978) p. 694 (excurs 1), p. 728 en 730 (excurs 2, I1.1-2); Waar Hagenaars kerkten. Geschiedenis van de Haagse kerken gebouwd voor 1900 ('s-Gravenhage: Boekencentrum, 1983) p. 63-68; J.G. Smit, Vorst en onderdaan. Studies over Holland en Zeeland in de late middeleeuwen (Leuven: Peeters, 1995) p. 55-56 en nt. 116.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Den Haag-H. Kruis
↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.