Tholen, Heilig Kruis

Cultusobject: Heilig Kruis Open Street Maps
Datum: Onbekend
Periode: 15e eeuw (?) - 1570-1572/1577 (?)
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk van O.L. Vrouw (thans N.H.)
Adres: Markt 22, 4691 BX Tholen
Gemeente: Tholen
Provincie: Zeeland
Bisdom: Breda
Samenvatting: Een in Zierikzee opgelegde bedevaart in 1512 levert de enige aanwijzing dat het H. Kruis in de O.L. Vrouwekerk pelgims aantrok.
Auteur: Charles Caspers
Illustraties:
Topografie - Het eiland Tholen, ontstaan uit een vijftal kleinere eilanden, is genoemd naar de gelijknamige nederzetting, later stad (tolplaats: 'der tollen', veranderd tot 'Tertolen' en 'Tholen'), die werd aangelegd in de in 1220 bedijkte polder Vijtienhonderdgemeten. Het stadje, dat tot in de 16e eeuw gelegen was aan de uiterste westgrens van het bisdom Luik, ligt aan de oostzijde van het eiland dat momenteel via twee bruggen over het Schelde-Rijnkanaal verbonden is met Noord-Brabant.
- In 1404 werd de parochiale O.L. Vrouwekerk ('quarta capella', mogelijk al daterend uit de 13e eeuw) verheven tot kapittelkerk. Nadat eerder al een kapelanij was opgericht voor Maria en de HH. Catharina en Barbara, werd in 1448 ook een kapelanij opgericht ter ere van het H. Kruis; in de loop van de 15e en 16e eeuw werd de kerk met nog een zestal kapelanijen verrijkt.
- In het centrum van het stadje staat nog steeds de voormalige O.L. Vrouwekerk (thans N.H.) die gebouwd is in Brabants-gotische stijl (deels baksteen, deels natuursteen), een toren heeft uit de 14e-15e eeuw, een schip uit circa 1460 en een koor waarin tot circa 1570 drie straalkapellen waren ingericht, waarvan er mogelijk een was gewijd aan het H. Kruis. In een nis van het portiek van het transept bevond zich het kruisbeeld, met kleinere beelden ter weerszijde.
- De kerk is na de Tweede Wereldoorlog gerestaureerd (1947-1960).
↑ top
Cultusobject - Object van verering was vermoedelijk het bovengenoemde kruisbeeld. Voor het kruisbeeld bevond zich een altaar dat was gewijd aan de HH. Catharina en Barbara. Het kruisbeeld is in de loop der tijd verloren gegaan, waarschijnlijk in 1570-1571 of in 1577.
↑ top
Verering - Dat er in de O.L. Vrouwekerk aan het begin van de 16e eeuw een H. Kruiscultus bestond die ook pelgrims aantrok, blijkt uit een opgelegde bedevaart uit Zierikzee. Op 5 november 1512 veroordeelden de schepenen van deze plaats een zekere Pieter Hughe Boom, vanwege diens weigering om wacht te houden buiten de poorten, om voor zonsopgang de stad te verlaten en pas terug te keren nadat hij een bedevaart naar Tholen had gemaakt. Op het altaar van de kapel van het H. Kruis moest hij een kaars offeren.
- Ofschoon gedurende de eerste jaren na het uitbreken van de Nederlandse Opstand de bevolking van Tholen grotendeels katholiek bleef, slaagden enkele calvinisten erin om, met de hulp van de troepen van de prins, in 1577 de kerk te beeldstormen. Mogelijk is bij de vernieling van het kerkinterieur ook het kruisbeeld verloren gegaan; mogelijk al eerder, want ook in 1570-1571 had de kerk geleden onder een beeldenstorm. Korte tijd na deze voorvallen werd ook de katholieke eredienst verboden.

↑ top
Bronnen en literatuur Tekstedities: L.W.A.M. Lasonder, De archieven van de rechtbanken en notarissen, die over het tegenwoordig grondgebied van Zeeland gefungeerd hebben. De Zeeuwsche eilanden 1456-1811 (1852) ('s-Gravenhage 1914) fol. 176v. (nr. 3846).
Literatuur: H.F. van Heussen, Oudheden en gestichten van Zeeland etc., dl. 2 (Leiden: Christiaan Vermey, 1722) p. 157-191, p. 157, 164, 169 en 179 steeds vermelding van het altaar van Catharina en Barbara, 'staande voor het H. Kruys'; p. 160 vermelding van de oprichting van de kapelanij van het H. Kruis in 1448; A. Hollestelle, Geschiedkundige beschrijving van Tholen en omstreken, samengesteld naar de oorspronkelijke bronnen en de plaatselijke gesteldheid van het land (Middelburg: Altorffer, 1897); A. Scherpenisse, Uit de geschiedenis van Poortvliet en Tholen en hun omgeving voor 1350 (Middelburg: Altorffer, 1939); C. Veltenaar, De geschiedenis van Tholen. Staatkundig - Maatschappelijk - Kerkelijk (Middelburg: Altorffer, 1943); L.J. Rogier, Geschiedenis van het katholicisme in Noord-Nederland in de 16e en de 17e eeuw, 2 dln. (Amsterdam: Urbi et Orbi, 1947) dl. 1, p. 512-513, dl. 2, p. 427; L.J. Abelman, C. van Heel, H. Uil, 'Strafbedevaarten in Zeeland', in: Bulletin van de Werkgroep Historie en Archeologie van het Koninklijk Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen 21 (1974) p. 34; J. van Herwaarden, Opgelegde bedevaarten (Assen-Amsterdam: Van Gorcum, 1978) p. 293-296; H. Uil, 'Middeleeuwse strafbedevaarten vanuit Zierikzee', in: Kroniek Schouwen-Duiveland 5 (1980) p. 24-44.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Tholen

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.