Nieuw-Borgvliet, H. Antonius Abt

Cultusobject: H. Antonius Abt Open Street Maps
Datum: 17 januari (+ octaaf)
Periode: Na 1875 - ca. 1965
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk van St. Antonius Abt
Adres: Rembrandtstraat 52, 4625 CC Bergen op Zoom
Gemeente: Bergen op Zoom
Provincie: Noord-Brabant
Bisdom: Breda
Samenvatting: Antonius Abt werd ook in West-Brabant aangeroepen als beschermheilige van varkens en varkenshouders. Na de ingebruikname van een aan Antonius gewijde kerk in Nieuw-Borgvliet in 1864, kon de bestaande verering in de regio zich voortaan concentreren op een vaste heilige plaats. Varkensbezitters uit de wijde omtrek ondernamen sindsdien bij of ter voorkoming van ziekten van hun dieren een bedevaart naar Nieuw-Borgvliet.
Auteur: Charles de Mooij
Illustraties:
Topografie - In 1864 werd het zuidelijke deel van de stadsparochie Bergen op Zoom tot een zelfstandige parochie verheven. Dit gebeurde ten behoeve van de inwoners van de zogeheten Buitenpoorterij en van de nieuwe woonkern Nieuw-Borgvliet of 'Nieuwdorp'. Nieuw-Borgvliet mag overigens niet worden verward met het uit de middeleeuwen daterende en in de 19e eeuw reeds grotendeels verdwenen dorp ⟶ Borgvliet (Gertrudis), dat oorspronkelijk enkele kilometers noordwestelijker lag. De nieuwe parochie werd toegewijd aan de H. Antonius Abt. In 1864 werd aan de Dorpsstraat in Nieuw-Borgvliet een noodkerk in gebruik genomen, een jaar later een eenvoudige kerk met een toren. Hoewel de kerk was toegewijd aan de parochieheilige, was het in 1869 in gebruik genomen hoofdaltaar gewijd aan Maria; het beeld van Antonius Abt prijkte in een nis op een van de zijaltaren.
- In verband met de toename van het aantal parochianen werd de kerk in 1930 eerst vervangen door een noodkerk, waarna op de plaats van de oude kerk, aan de kort daarop tot Rembrandtstraat omgedoopte Dorpsstraat, een nieuw en groter kerkgebouw verrees. Dit bedehuis werd in oktober 1944, tijdens de Canadese opmars vanuit Antwerpen naar het noorden, door Duitse troepen verwoest. De parochianen moesten opnieuw uitwijken naar een noodkerk, totdat in 1951 de nieuwe kerk (ontwerp J. de Lint) van Antonius Abt in gebruik werd genomen. Door de verdere uitbreiding van Bergen op Zoom en de verstedelijking van Nieuw-Borgvliet en directe omgeving bleef het aantal parochianen nog geruime tijd toenemen. In verband met het sterk teruggelopen kerkbezoek is het kerkgebouw in 1997 voor een groot deel aan de eredienst onttrokken. Door Woningstichting Het Markiezaat werden seniorenwoningen in het gebouw gerealiseerd. Het priesterkoor is voor parochiële doeleinden intact gebleven.
↑ top
Cultusobject - Zie voor St. Antonius Abt ⟶ Borkel.
- De parochiekerk beschikt over een reliek van de H. Antonius Abt.
- Vermoedelijk sinds de ingebruikname van de eerste parochiekerk beschikt men in Nieuw-Borgvliet over een beeld van de H. Antonius Abt. Oorspronkelijk stond het opgesteld op een zijaltaar, voor de kerkgangers rechts van het hoofdaltaar. In de kerken die achtereenvolgens in 1930 en 1951 in gebruik werden genomen, keerde het Antoniusbeeld op dezelfde plaats terug. Bij liturgische vernieuwingen in de jaren zeventig van de 20e eeuw werd het tabernakel van het hoofdaltaar verwijderd. Het verhuisde naar het voormalige Antoniusaltaar dat als rustaltaar ging fungeren. In verband met deze wijziging werd het beeld van de parochieheilige elders in de kerk opgesteld.
- Het omstreeks het midden van de 19e eeuw vervaardigde beeld van de H. Antonius Abt is van eikenhout en was oorspronkelijk gepolychromeerd. Vermoedelijk aan het begin van de 20e eeuw werd het bestreken met gips en opnieuw geschilderd. Omstreeks 1965 is het van de gipslaag en oude polychromieresten ontdaan. Het beeld toont de heilige in habijt met op zijn hoofd een kap, in de linkerhand een boek en de rechterhand een kruis (geen taukruis, vanouds een van de attributen van Antonius), met aan zijn voeten ter linkerzijde een rund en ter rechterzijde een varken.
↑ top
Verering Bedevaarten
- De verering van de H. Antonius Abt in Nieuw-Borgvliet berust niet op plaatsgebonden tradities of overleveringen. Wel kan worden gesteld dat de verering die 'Sint Tunnis met 't verken' in het meest westelijke deel van West-Brabant van oudsher ten deel is gevallen, zich sinds 1865 geconcentreerd heeft in de kerk van Nieuw-Borgvliet.
- Ten aanzien van de verering van de H. Antonius Abt ter plaatse, kan onderscheid worden gemaakt tussen: 1) individuele bedevaarten die gedurende het gehele jaar door varkensbezitters werden ondernomen ter genezing of voorkoming van ziekte onder het vee; 2) bedevaarten van individuele varkensbezitters bij gelegenheid van de feestdag van de heilige op 17 januari of gedurende het daaropvolgende octaaf dan wel op de zondag na het octaaf; 3) de verering door de plaatselijke bevolking die de parochieheilige ten deel viel op genoemde feestdag, alle dagen van het octaaf en de daaropvolgende zondag.
- J.B. Krüger, geboortig uit Bergen op Zoom en pastoor van het aangrenzende Hoogerheide, maakte in zijn Kerkelijke geschiedenis van het bisdom van Breda (1875) nog geen gewag van een speciale verering van Antonius Abt ter plaatse. Dit doet vermoeden dat het gebruik dat boeren uit de wijde omgeving in voorkomende gevallen bij ziekte van hun varkens naar de kerk van Nieuw-Borgvliet trokken om daar aan de heilige genezing te vragen, pas na circa 1875 is ontstaan.
- Degenen die een bedevaart naar Antonius Abt ondernamen, waren voornamelijk afkomstig van het omliggende platteland en de dorpen in een straal van hooguit 20 à 25 kilometer van Nieuw-Borgvliet. Het gebruik om bij ziekte van varkens de heilige om voorspraak te vragen zou tot aan de Tweede Wereldoorlog blijven bestaan om daarna sterk af te nemen en vervolgens aan het begin van de jaren zestig van de 20e eeuw geheel te verdwijnen. In dezelfde periode kwam ook een einde aan de openbare verering van de heilige door de inwoners van Nieuw-Borgvliet.

Viering van de feestdag
- Tot in het midden van de jaren zestig van de 20e eeuw werd op de feestdag van Antonius en gedurende alle daaropvolgende dagen van het octaaf in de parochiekerk een plechtige mis opgedragen en 's middags lof gehouden. Gedurende het octaaf konden de kerkgangers na afloop van de hoogmis, alsmede na het lof, hulde brengen aan de heilige. De celebrant hield hun daartoe de reliek van Antonius voor waarna de kerkgangers deze konden kussen. Na de verering van de reliek gingen de kerkgangers naar het Antoniusaltaar. Zij baden dan bij het op het zijaltaar staande beeld, dat was omgeven door bloemen en kaarsen.
- Bij het kerkbezoek op de feestdag van Antonius Abt, op alle volgende dagen van het octaaf en op de zondag na het octaaf konden de gelovigen de zogenaamde St. Antoniusaflaat verdienen, een volle aflaat die door paus Leo XIII op 24 juli 1894 was verleend. Omstreeks 1925 zou massaal gebruik zijn gemaakt van de mogelijkheid tot het verdienen van deze aflaat.
- In ieder geval op de zondag na het octaaf, maar mogelijk ook tijdens het octaaf, was op de trappen van het Antoniusaltaar een sokkel geplaatst met daarop een zilveren schaal. Daarin wierpen de kerkgangers hun Antoniusgave. Dit mocht alleen een zilveren munt zijn: kopergeld werd door de overige, daarop toeziende kerkgangers niet geduld. Het laatstgenoemde gebruik, teruggaand op de in 1894 verleende aflaat, bleek na de Tweede Wereldoorlog niet meer in zwang.
- In de parochiekerk werd, in ieder geval op de feestdag van de heilige en in het octaaf en de daaropvolgende zondag, een feestlied gezongen ter ere van de heilige. Dit lied werd gezongen op de wijs van het veel bekendere lied ter ere van Antonius van Padua ('Antonius van Padua, zo heilig en zo goed; wij loven God die door Uw hand zo vele wonderen doet').

Veiling van varkenskoppen
- Vermoedelijk reeds aan het einde van de 19e eeuw werd op 17 januari, de feestdag van de heilige, een varkenskop voor het altaar van de heilige geplaatst; deze kop, die soms versierd was, werd geschonken door een van de plaatselijke slagers. In de jaren direct voor en na de Tweede Wereldoorlog werden er zelfs verscheidene varkenskoppen geschonken. De koppen bleven voor het altaar liggen tot de zondag na het octaaf. Nadat op deze zondag de verering van de heilige was beëindigd, werd de varkenskop door de koster bij het altaar weggehaald en trokken de kerkgangers naar de herberg. Daar werd de kop bij inzet verkocht om vervolgens door de koper te worden teruggeschonken en telkens weer opnieuw te worden verkocht. De totale opbrengst van deze herhaalde verkoop was bestemd voor de parochiekerk.
- Na 1918 zouden de inzetten en derhalve ook de opbrengsten van deze verkoop aanzienlijk zijn teruggelopen, mogelijk onder invloed van de verslechterde financiële positie van de plaatselijke boerenbevolking. Of de situatie in latere jaren weer ten goede is gekeerd, is niet bekend; de vermelding dat nadien meer dan een varkenskop werd geofferd en verkocht doet zoiets wel vermoeden. Aan het einde van de jaren vijftig en in de jaren zestig waren de opbrengsten al niet meer opzienbarend: volgens de toenmalige pastoor kwamen zij nooit boven de honderd gulden. Aan dit gebruik is in 1964 een einde gekomen.
- Aan het begin van de jaren negentig is de 'Ouderensoos Nieuw-Borgvliet' op de feestdag van de heilige weer begonnen met een viering. Daarbij wordt, na een woord-gebedsdienst ter ere van de H. Antonius Abt, een maaltijd gehouden met verschillende soorten varkensvlees, onder meer ribbetjes en hammen. Aansluitend wordt onder de aanwezigen een bingo wordt gehouden met als hoofdprijs een opgemaakte varkenskop, beschikbaar gesteld door een plaatselijke slager.
↑ top
Materiële cultuur Devotioneel drukwerk
- 1 Vermoedelijk tot in de jaren vijftig van de 20e eeuw werden ter plaatse vouwblaadjes verkocht. Deze werden zowel door bedevaartgangers als door parochianen aangeschaft: 'LITANIE ter eere van de H. Antonius Abt, Bijzondere Patroon om de mensen, het vee en de vruchten der aarde van het kwaadvuur en andere ziekten te bevrijden, wiens H. Reliquieën berusten in de Parochiale Kerk van voornoemde Heilige te Borgvliet (voor bijzonder gebruik)'. Het dubbelgevouwen tekstprentje (zonder afbeeldingen, 4 p.; gevouwen 14,6 cm x 8,6 cm) bevat achtereenvolgens de aanhef, een litanie en een gebed, gevolgd door de vermelding van de aflaat van paus Leo XIII uit 1894. Het eindigt met het 'nihil obstat' van P. Hopmans, Breda 16 januari 1908 en het 'imprimatur' van bisschop P. Leijten van Breda met dezelfde plaats en datum. Het adres onderaan luidt: 'Adr. Dekkers - R.K. Koster - Nieuw-Borgvliet'; 2 'Gebedsviering t.g.v. het feest van de H. Antonius Abt 16 januari 1998 in Eigen haard' (1998; 8 p.).

↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Nieuw-Borgvliet, parochiearchief.
Literatuur: J.B. Krüger, Kerkelijke geschiedenis van het bisdom van Breda etc., dl. 3 (Roosendaal: Van Leeuwen, 1875) p. 172-173; H. Levelt, '"Sint Tunnis met 't verken" of de vereering van Sint Antonius-Abt te Nieuw-Borgvliet, Gemeente Bergen op Zoom', in: Sinte Geertruydtsbronne. 2 (1925) p. 6-7; J.W.A. Gommers, 'Folkloristische kalender voor westelijk Noord-Brabant', in: Sinte Geertruydtsbronne 5 (1928) p. 81; D.J. van der Ven, Ons eigen volk in het feestelijk jaar (Kampen: Kok, [ca. 1942]) t.o. p. 33; M. de Meyer, Volkskunde-Atlas voor Nederland en Vlaams-België. Commentaar bij de kaarten 21-29 Volksgeneeskunde, stuipen, hoofdpijn, beschermheiligen en bedevaarten etc. Aflevering III (Utrecht-Antwerpen: Standaard, 1968) p. 81, vermelding als beschermheilige van varkens; B. Daeter, 'Parochie H. Antonius Abt (Nieuw Borgvliet). Stichting van de parochie en bouw van de kerken (1864-1963)', in: De Waterschans 23 (1993) p. 43-44; bewerking van een artikel door K. Slootmans in: Sociale Gids voor Katholiek Bergen op Zoom (Bergen op Zoom: I.S.C.C., 1963) p. 93-95; Peter Nissen, 'Varkenskoppen voor Sint Antonius. Oude en nieuwe achtergronden van een Zuidnederlands ritueel', in: L. van Liebergen & Wouter Prins ed., Antonius. 'De kleine en de grote' (Uden: Museum voor Religieuze Kunst, 1995) p. 47-57; Seniorenwoningen Nieuw Borgvliet Bergen op Zoom (Bergen op Zoom: Woningstichting Het Markiezaat, 1997).
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Nieuw-Borgvliet; Meertens Instituut volkskundige vragenlijst 23 (1959); mondelinge informatie van en correspondentie in 1995 met Chr.J.P. de Graauw, em. pastoor van de Antoniusparochie, mevr. W. Graven-Oerlemans en mevr. Fr. Uijtdehaag medewerkers in de parochie.

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.