Borkel, H. Antonius Abt

Cultusobject: H. Antonius Abt Open Street Maps
Datum: 17 januari (zondag na)
Periode: 19e eeuw - ca. 1965
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk van St. Servatius
Adres: Dorpsstraat 72, 5556 VL Borkel en Schaft
Gemeente: Valkenswaard
Provincie: Noord-Brabant
Bisdom: 's-Hertogenbosch
Samenvatting: De oudste vermelding van een bedevaart naar Antonius Abt in de St. Servatiuskerk te Borkel dateert uit het midden van de 19e eeuw. Tegen het einde van de 20e eeuw werd zijn feestdag nog wel gememoreerd, maar niet echt gevierd; de devotie is nagenoeg verdwenen.
Auteur: Walther van Halen
Illustraties:
Topografie - In de 15e eeuw werd in Borkel een kapel gesticht die was gewijd aan St. Antonius Abt. Deze kapel werd in 1648 aan de katholieke eredienst onttrokken. Omstreeks 1690 kregen de katholieken van Borkel de beschikking over een schuurkerk in de nabijheid van de Antoniuskapel. De schuurkerk werd in 1844-1845 vervangen door een waterstaatskerk, gewijd aan St. Servatius, die niet alleen de katholieken van Borkel moest dienen, maar ook die van Schaft. De nieuwe kerk werd gebouwd op de heide tussen de beide voormalige kerkdorpjes in. De St. Servatiuskerk werd in 1923 vergroot. Na een beschieting in 1944 is de kerk weer hersteld.
- In het priesterkoor werden in 1947 acht glas-in-loodramen van de hand van P. van Rossum uit Kampen aangebracht, waarvan de vierde van rechts de H. Antonius Abt voorstelt.
↑ top
Cultusobject - Antonius Abt of de Heremiet (251-356) leidde een klooster en leefde lange tijd als kluizenaar in de Egyptische woestijn, waar hij vele verzoekingen zou hebben doorstaan. Antonius was populair als heilige tijdens de middeleeuwen, toen hij werd vereerd als beschermer tegen de pest en andere besmettelijke ziekten van mens en dier.
- Pas in de 20e eeuw werd een Antoniusreliek verworven die enige jaren voor 1996 nog in de kerk aanwezig was.
- Het devotiebeeld van Antonius Abt dateert uit 1724 en is wel eens toegeschreven aan Walter Pompe (1703-1777). De heilige is gekleed in het habijt van de naar hem genoemde middeleeuwse orde der antonieten; zijn lendenen zijn omgord met een koord waaraan een gebedssnoer hangt. Kenmerkend is de met een taukruis (T-vorm) bekroonde staf, die hij met zijn rechterhand vasthoudt. Ook het varken aan zijn voeten, waardoor hij in de volksmond 'Antonius met het varken' wordt genoemd, en in mindere mate de bel in zijn linkerhand, zijn vaste attributen. Het houten beeld is 1,10 meter hoog en is een aantal keren opnieuw geschilderd. In de jaren 1967-1970 werd het gerestaureerd door B. Kers.
Het cultusbeeld heeft lang rechts vooraan in de kerk op een console tegen de muur gestaan. Voor de verbouwing van de kerk in 1923 stond het op een console naast het rechterzijaltaar en daarna tegen de rechterzijmuur tussen het toen gebouwde dwarsschip en de biechtstoel. Na een korte periode, van 1978 tot omstreeks 1985, in een aparte kapel achter in de kerk te hebben gestaan, staat het nu weer voor in de kerk, rechts achter het altaar.
↑ top
Verering - Het is niet duidelijk wanneer de Antoniuscultus is ontstaan. Pas van na de bouw van de parochiekerk in 1844 dateren de eerste berichten van een bedevaart-praxis. Het cultusobject daarentegen dateert uit de vroege 18e eeuw en kan dus wijzen op een eerder ontstaan. De oudste vermelding van de Antoniusbedevaart is evenwel van de Bergeijkse schoolmeester P.N. Panken. Hij schreef in 1852 en 1865 in zijn dagboeken over de bedevaart naar Antonius in Borkel, waaraan hij in die jaren zelf deelnam. In 1865 schreef hij: 'Dingsdag 17 woonde ik te Borkel om half 10 ure de Mis ter eere van den H. Antonius bij. Er waren meer bedevaartgangers dan misschien ooit te voren. Zondags onder het octaaf komen er, zegt men, nogtans een grooter aantal'. De zondag na de feestdag zal juist voor de niet-parochianen de gelegenheid zijn geweest om naar Borkel te komen.
- Tot in de jaren zestig van de 20e eeuw konden de bedevaartgangers de reliek van Antonius vereren. Op de feestdag werd het devotiebeeld naast het altaar geplaatst. De Jong (1951) noemt Antonius de heilige 'tot wie men pelgrimeert' in Borkel. Specifieke devotiekaarsen werden opgestoken, de bedevaartgangers offerden ook geld. Op de feestdag werd ook een jaarmarkt gehouden. Er werden dan biggen, allerlei soorten hout en klein gerei verkocht.
- Op 13 mei 1990 vierde Borkel en Schaft met een historische optocht het 300-jarig bestaan van de St. Servatiusparochie. Hierin was echter geen plaats ingeruimd voor de H. Antonius Abt. Tegenwoordig krijgt het devotiebeeld op Antoniusdag, de zondag na 17 januari, nog wel een tijdelijke ereplaats naast het altaar, maar wordt de heilige niet meer vereerd. In een korte preek wordt gewezen op het goede voorbeeld van de H. Antonius Abt en de antonieten. Na de mis wordt het devotiebeeld weer op zijn normale stek, een meter of twee naar achteren, gezet. Er zouden in 1997 nog wel een tiental 'vreemden', waaronder een familie uit Achel, de mis hebben bijgewoond.

↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia:'s-Hertogenbosch, bisdomarchief: parochiedossier Borkel en Schaft, brief van de apostolisch vicaris H. den Dubbelden, 15 februari 1837; pastoor H. Goijarts aan mgr. W. Mutsaerts, 22 februari 1945; inventaris kerkelijk kunstbezit.
Tekstedities: Jan van Laarhoven ed., Het schetsenboek van Hendrik Verhees (Den Bosch: Merlijn, 1975) p. 66; Peter Meurkens ed., De dagboeken van P.N. Panken 1819-1904. Memorieboek van een Brabantse schoolmeester, 6 dln. (Eindhoven: Kempen Uitgevers, 1993-1997) dl. 1, p. 107, dl. 2, p. 55.
Literatuur: L.H.C. Schutjes, Geschiedenis van het bisdom 's Hertogenbosch, dl. 2 (Sint-Michielsgestel: Instituut voor Doofstommen, 1870) p. 314-315; D. de Jong, Het kerkdorp Borkel en Schaft. Bijdrage tot de kerkelijke geschiedenis der gemeente Valkenswaard (Achelse Kluis 1951) p. t.o. 105; J.J.W.M. Bots & H.E.M. Melotte, Van Wedert tot Valkenswaard. Een historiebeschrijving van Valkenswaard, 2 dln. (Valkenswaard 1977); Walter Pompe, beeldhouwer, 1703-1777 (Uden: Museum voor Religieuze Kunst, 1979), p. 48; J.J.W.M. Bots, Valkenswaard. Momenten uit heden en verleden (Hapert 1987); 'Borkel en Schaft herdenkt de heilige Antonius Abt', in: Bisdomblad (13 januari 1989) p. 4; C. Aaftink, Drie eeuwen Sint Servaasparochie in Borkel en Schaft, 1690-1990 (Borkel en Schaft 1990); Herman Strijbos, Kerken van heren en boeren. Bouwhistorisch verkenningen naar de middeleeuwse kerken in het kwartier Kempenland ('s-Hertogenbosch: Stichting Brabants Heem, 1995) p. 49.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Nijmegen Borkel; Meertens Instituut volkskundige vragenlijst 64b (1993).

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.