Grevenbicht, H. Kruis

Cultusobject: H. Kruis Open Street Maps
Datum: Pinkstermaandag
Periode: 18e eeuw (?) - 1941
Religieuze context: Christelijk
Locatie: H. Kruiskapel binnen de parochie St. Catharina
Adres: St. Catharinaplantsoen 8, 6127 BC Grevenbicht
Gemeente: Born
Provincie: Limburg
Bisdom: Roermond
Samenvatting: De verering van een H. Kruisreliek in de voormalige H. Kruiskapel op het feest van Kruisvinding heeft mogelijk een middeleeuwse oorsprong. In de 18e eeuw vond er een processie plaats, werd de reliek vereerd en viel er een volle aflaat te verdienen. Hierdoor kwamen er veel mensen naar het dorp, waartoe ook de kermis op die dag wel bijgedragen zal hebben. Kermis en religieuze plechtigheden werden in 1836 verplaatst naar Pinkstermaandag. Na de Tweede Wereldoorlog bleven de kermis en de processie op deze dag gehandhaafd, de H. Kruisdevotie daarentegen is verdwenen.
Auteur: Guus Janssen
Illustraties:
Topografie - De H. Kruisdevotie vond plaats in en om de H. Kruiskapel aan de H. Kruisstraat te Grevenbicht. Deze kapel was een hulpkerk (appendix) van de parochiekerk van Papenhoven, maar beschikte over een eigen rector. De oudste vermelding dateert van 1400, maar gezien het bouwmateriaal (mergel en Maaskeien) en de bouwstijl (zaalkerkje) moet ze veel ouder zijn geweest. Om de kapel lag tot in het begin van de 19e eeuw een gracht en een kerkhof met een aarden wal, die in 1834 is geslecht. Boven de toegang stond het jaartal 1753; de windvaan droeg het jaartal 1780. Op een balk in de kapel was in stucwerk het wapen van de hertog van Gulik en het jaartal 1781 aangebracht. Waarschijnlijk heeft de hertog de kapel toen laten restaureren. De rector van de kapel - of diens plaatsvervanger - droeg er iedere vrijdag een mis op. Het gebouw werd in 1913 gesloopt en vervangen door een kleine kapel. Dit H. Kruiskapelletje werd gebouwd naar het voorbeeld van een inmiddels verdwenen Mariakapel te Holtum.
- In de in 1907 werd de nieuwe parochiekerk van Papenhoven-Grevenbicht ingewijd, gebouwd door de architecten J. Cuypers en J. Stuyt. Het gaat om een driebeukige bakstenen kerk, die opgetrokken is in een sterk gestileerde, op de gotiek geïnspireerde trant. De nieuwe Catharinakerk nam de functie over van de kapel en de oude Catharinakerk in Papenhoven.
- In 1915 werd een zijaltaar geplaatst van het H. Kruis met in reliëf een calvariegroep, geflankeerd door personificaties van Kerk en Synagoge (fa. Cuypers & Co).
↑ top
Cultusobject - De reliek van het H. Kruis bevindt zich in een zilveren reliekhouder in de vorm van een kruis (hoogte 41 cm), vervaardigd door R. Voss te Roermond. De reliekhouder is blijkens inventarislijsten aangeschaft tussen ca. 1890 en 1901. De voorganger van deze houder was vermoedelijk een in 1834 gekochte zilveren reliekhouder. De relieken zelf worden reeds vermeld in een visitatieverslag van 1770: 'heilige relikwieën van het H. Kruis, goedgekeurd, verzegeld en in zilver gevat'. In de Franse Tijd zijn de authenticiteitspapieren verloren geraakt.
↑ top
Verering - De verering van het H. Kruis hangt samen met het patrocinium van de kapel en moet oud zijn. Zeer waarschijnlijk was er voor 1570 al een broederschap van het H. Kruis, een schutterij met een sterk religieus karakter. Wanneer de bedevaart is begonnen is niet bekend. Op het feest van Kruisvinding (3 mei) was er in het begin van de 18e eeuw een plechtige mis met preek; er werd een processie gehouden in het dorp - voorheen langs de (droge) gracht om het kerkhof van de kapel; de reliek van het H. Kruis werd vereerd. Er was die dag een volle aflaat te verdienen, waardoor er een grote toeloop van volk was ('est magnus populi concursus', in 1770). Uit een notitie van 1836 is bekend, dat er ook plechtigheden waren op zondag na het feest van kruisverheffing (14 september). In dat jaar werden de processies en kermissen van de twee H. Kruisfeesten verplaatst naar Pinkstermaandag.
- Na 1836 waren er op de oorspronkelijke feestdagen slechts missen met reliekverering in de kapel. Deze verering vond voortaan ook in de kapel plaats na de missen op Pinkstermaandag. In de hierop volgende processie (ommegang) liep de Broederschap van het H. Kruis met de reliek van het H. Kruis voorop (route: H. Kruisstraat, Peperstraat, Raadhuisstraat, Achter de Kruiskapel). Na de afbraak van de oude kapel, vonden de plechtigheden met de H. Kruisfeesten en op Pinkstermaandag plaats in en vanuit de nieuwe parochiekerk. De oude processieroute werd daarbij in grote lijnen gerespecteerd.
- De H. Kruisdevotie verdween in de Tweede Wereldoorlog, toen in 1941 alle buitenmanifestaties werden verboden. De kermis overleefde de oorlog wel en ook de sacramentsprocessie (ommegang) op Pinkstermaandag vindt - met veel belangstelling van buiten - in 1996 nog steeds plaats. De Kruisreliek wordt er echter niet meer in meegedragen en er is in de processie ook geen aandacht voor de H. Kruisthematiek. De broederschap van het H. Kruis bestond in 1996 nog als schutterij.
↑ top
Materiële cultuur - Schilderij: op het altaar van de oude Kruiskapel stond in 1901 een calvariegroep. Mogelijk behoorden hiertoe de gipsen beelden van Johannes en Maria (98 en 94 cm), die in 1982 zijn teruggevonden op de zolder van de sacristie. Voorheen had boven het altaar een schilderij van de kruisiging gehangen (in 1901 vermeld). Uit de oude Kruiskapel stamt ook een schilderij (olieverf op doek, 160 x 103 cm) van de H. Helena met het H. Kruis, vervaardigd door J. Gouverne rond 1810. Dit schilderij hangt momenteel bij andere doeken van Gouverne in de oude St. Salviuskerk te Limbricht.

↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Sittard, gemeentearchief: parochiearchief Papenhoven-Grevenbicht, visitatieprotocol 1717 en 1770; verklaring deken Kiesgens 1715; inventaris Kruiskapel 1718; register der beraedslagingen... v.a. 1826, passim; diverse inventarissen; proclamandaboekjes. Roermond, bisdomarchief: J. Rouwet, 'Inventaris St.-Catharinaparochie Papenhoven-Grevenbicht' (Roermond, 1976) nr. 54.
Literatuur: 'Grevenbicht', in: De Maasgouw 25 (1903) p. 70; J.A. Jolles, 'De schuttersgilden en schutterijen van Limburg. Overzicht van hetgeen nog bestaat', in: Publications S.H.A. Limbourg 72 (1936) p. 64-66; A. Janssen, 'Korte kroniek van de parochie van de H. Catharina te Papenhoven-Grevenbicht', in: H. Catharinakerk Papenhoven-Grevenbicht 1907-1982 (Grevenbicht 1982) p. 5-7; J.M.E. Vleeshouwers, 'Schilderijen van Joannes Gouverne in de St.-Salviuskerk van Limbricht', in: Historisch Jaarboek voor het Land van Zwentibold 9 (1988) p. 64-65; A.M.P.P. Janssen, 'Kermis en processie in Papenhoven-Grevenbicht vóór 1836', in: A. Janssen e.a., Pènkste in Beeg. Beschrijving van processie en kermis in Grevenbicht-Papenhoven (Grevenbicht: Heemkundevereniging Bicht, 1990) p. 4-7.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Grevenbicht-Heilig Kruis.

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.