Luyksgestel, O.L. Vrouw

Cultusobject: O.L. Vrouw Open Street Maps
Datum: Gehele jaar
Periode: 17e eeuw - heden
Religieuze context: Christelijk
Locatie: H. Kruiskapel, behorend tot de parochie van St. Martinus
Adres: Kerkstraat 58, 5575 AZ Luyksgestel
Gemeente: Bergeijk
Provincie: Noord-Brabant
Bisdom: 's-Hertogenbosch
Samenvatting:

Luyksgestel maakte geen deel uit van de van Meierij van 's-Hertogenbosch en deelde dus niet in de politieke en religieuze omwenteling van de 17e eeuw. Oude vereringen, processies en bedevaarten konden in dit Luikse plaatsje blijven bestaan en nieuwe vonden er ingang. Verscheidene culten zijn verbonden aan de in oorsprong 17e-eeuwse H. Kruiskapel ten westen van het dorp, waarvan die voor O.L. Vrouw in de 19e en 20e eeuw de belangrijkste en meest levendige was. Gedurende het gehele jaar bezochten en bezoeken individuele pelgrims het beeld van O.L. Vrouw, bij wie in het verleden ook ex-voto's werden achtergelaten.
Auteur: Arnoud-Jan Bijsterveld
Illustraties:
Topografie - Luyksgestel was oorspronkelijk een in Brabant gelegen enclave van het prinsbisdom Luik. Het gebied werd in 1818 bij de provincie Noord-Brabant gevoegd en is hier na de Belgische Afscheiding van 1830 toe blijven behoren. Het dorp maakte oorspronkelijk deel uit van de parochie Bergeijk. Na de oprichting van het bisdom 's-Hertogenbosch in 1559/1561 bleef Luyksgestel vanwege zijn wereldlijke onderhorigheid aan de bisschop van Luik onder diens bisdom ressorteren. Vanaf 1840 maakte Luyksgestel deel uit van het apostolisch vicariaat; vanaf 1853 van het bisdom 's-Hertogenbosch. Tot 1656 werd de parochie bediend vanuit de moederparochie, Bergeijk. Daarna namen de norbertijnen van de abdij van Postel de zielzorg over. In 1697 werd de parochie bij de abdij ingelijfd.
- De middeleeuwse parochiekerk van St. Martinus werd in 1840 door brand verwoest en - met uitzondering van de bewaard gebleven toren - in 1842 vervangen door een waterstaatskerk van de architect A. van Gaal. Voor deze kerk is in 1958 een nieuw gebouw in de plaats gekomen. De middeleeuwse toren is bewaard gebleven. Op de parkeerruimte die op de plaats van de oude kerk werd aangelegd, werden met afwijkende stenen de contouren van de kerk 'ingestraat'.
- Luyksgestel kende in de 18e en 19e eeuw verscheidene processies en bedevaarten, waarin de parochiekerk, de H. Kruiskapel (de 'grote kapel') en een 18e-eeuws, aan O.L. Vrouw gewijd kapelletje (de 'kleine kapel') een rol speelden. Deze drie bedehuizen maken deel uit van een sacrale topografie: parochiekerk, 'kleine' en 'grote' kapel liggen namelijk op een lijn, een 'religieuze as'. De verering van O.L. Vrouw van Luyksgestel vond echter plaats in de H. Kruiskapel.

De 'grote kapel'
- De 'grote kapel' dateert uit het begin van de 18e eeuw en ligt ten westen van de parochiekerk en het dorp. De kapel heeft een kleinere voorganger gehad het 'heilig huysken', dat in 1641 wordt vermeld. Het is onbekend of deze al aan het H. Kruis was gewijd. De kapel ligt anno 1996 temidden van de akkers en is aan de noordzijde beschut door oude linden. Ten noorden van de kapel ligt het processiepark dat in 1956 werd aangelegd. Hier bevindt zich ook de begraafplaats.
De kapel is een in regionale traditionele stijl uit baksteen opgetrokken, eenbeukig bouwwerk van twee traveeën met een driezijdige koorsluiting, gericht op het oosten. In 1842 is aan de westzijde een entreeportaaltje aangebouwd. De raamopeningen zijn spitsbogig. De met leien gedekte kap heeft een houten dakruiter op de westgevel. Het interieur heeft in de laatste anderhalve eeuw herhaaldelijk ingrijpende wijzigingen ondergaan. De kapel heeft nog haar originele 18e-eeuwse deuren en gebrandschilderde glas-in-loodramen van de plaatselijke kunstenaar René Groenen uit 1956. Het altaarretabel dateert uit het begin van de 19e eeuw en bevat een schilderij van St. Nicolaas en St. Sebastiaan. Verder bevinden zich in de kapel een uit circa 1840 daterende houten en marmeren doopvont, een houten passiekruis en beelden van de heiligen Lucia (2 x), Barbara en Antonius Abt. Een laatmiddeleeuws corpus dat oorspronkelijk tegen de koorsluiting hing, de gotische beelden van de heiligen Johannes de Doper en Elisabeth, een bronzen lichtkroon met inscriptie uit 1722 en een midden-19e-eeuwse kruisweg, bestaande uit Franse litho's, zijn overgebracht naar de parochiekerk. In het processiepark staat een betonnen kruisbeeld van René Groenen uit 1961.
- In 1842-1843 bleek de kapel particulier eigendom te zijn. Nakomelingen van deze eigenaren lieten de kapel in de jaren 1890 opknappen en onderhielden haar lange tijd. In 1900 werd de kapel gekocht door het r.k. kerkbestuur van Luyksgestel.
- De H. Kruiskapel werd in 1973-1974 ingrijpend gerestaureerd en wordt onderhouden door de Stichting Vrienden van de Kapel van het Heilig Kruis, samen met de familie De Haan, op grond van een gelofte die de Eindhovense schilder Cas de Haan in 1892 had gedaan nadat zijn vrouw van een ernstige ziekte was genezen.
- De H. Kruiskapel staat op een processiepark dat bestaat uit een door bomen omzoomde weide met een rustaltaar. Het is het doel van de jaarlijkse sacramentsprocessie vanuit de parochiekerk.
↑ top
Cultusobject - Het cultusobject in de H. Kruiskapel was een in de regio vermaard houten Mariabeeldje dat in de jaren 1960 werd gestolen. Dit beeldje stelde, volgens de bewaard gebleven foto, een gekroonde Maria voor met op haar linkerarm het Christuskind met de zegenend opgeheven rechterarm. Nog net is te zien dat Maria aan haar voeten een ster heeft, zodat hier wellicht de vrouw uit de Apocalyps is afgebeeld. Een datering van het beeld is moeilijk te geven. Het beeld was gehuld in een donkere, met sterren beklede mantel. Deze mantel werd jaarlijks in de meimaand vernieuwd door een familie in Luyksgestel, telkens in een andere kleur.
- Nadat het oude beeld was gestolen, heeft de houtsnijder Jean Franken uit Bergeijk een nieuw exemplaar gemaakt, dat zoveel mogelijk moest lijken op het origineel. Dit houten beeldje, circa 35 centimeter hoog en kleurig beschilderd, werd in de parochiekerk ingewijd en daarna in processie naar de kapel gebracht. Een half jaar later werd het echter eveneens ontvreemd. Op 26 mei 1986 werd in het nisje aan de zuidzijde van de kapel een nieuw Mariabeeld geplaatst, ditmaal een moderne versie in gebakken steen van kunstenaar Hans Goddefroy. Het is een geschenk van de Stichting Vrienden van de Kapel van het Heilig Kruis.
- Misschien hield de Mariadevotie in de kapel verband met een in 1842 verkocht altaarstuk waarop de vijftien geheimen van de rozenkrans waren afgebeeld. Het is niet uitgesloten dat het hier om een laatgotisch retabel handelde waarin in driemaal vijf afbeeldingen het leven van Maria werd uitgebeeld.
↑ top
Verering - In de beneficieregisters van het aartsdiakenaat Kempenland tot 1566 wordt een O.L. Vrouwaltaar in de kerk van Luyksgestel genoemd vanaf 1459, maar geen kapel. Ook wordt hierin vanaf 1477 het H. Kruisaltaar in de kerk van Luyksgestel genoemd. Pas in de 17e eeuw zijn er voor het eerst gegevens over een kapel en een Mariaverering.
- In het 17e-eeuwse 'heilig huysken' stond een Mariabeeld dat zoveel pelgrims trok, dat er behoefte kwam aan een nieuwe, grotere gebedsruimte. In 1727 richtte de pastoor van Luyksgestel, Antonius Loeff (1721-1732), een verzoek tot de aartsdiaken van Kempenland om de oude kapel te mogen vergroten. De kapel werd voltooid tijdens Loeffs pastoraat.
- De Mariaverering in de H. Kruiskapel was aan het einde van de 19e en in de eerste helft van de 20e eeuw de belangrijkste trekpleister van Luyksgestel. Panken schrijft over de bedevaart naar de kapel: 'Menigmaal gaan heele buurten bij het heerschen eener besmettelijke ziekte enz. of om genezing voor een ongelukkige af te smeeken, naar deze kapel ter bedevaart. Het godsdienstige bezoek wordt bij voorkeur op een Vrijdag gesteld'. Nog in 1952 meldt een krantenbericht: 'Men zal er dan ook alle dagen Maria-vereerders aantreffen'. Men vond er 'de vele krukken, zilveren en gouden sierraden die hier jaren werden bewaard [...] ter nagedachtenis aan wonderdadige genezingen of verkregen gunsten'. In de 'grote kapel' werd naast de devotie tot Maria ook die tot het H. Kruis beleefd. In 'recente tijden' zijn de krukken en andere ex-voto's uit de kapel verwijderd die daar door zieken en gelovigen waren achtergelaten wier gebed op voorspraak van O.L. Vrouw van Luyksgestel was verhoord.
- De kapel kan nog als een bedevaartplaats worden getypeerd. Pastor Vermeulen memoreerde in 1998 dat uit de Kempen (plaatsen als Bergeijk, Oirschot, Valkenswaard en de 'acht zaligheden' en uit België) vereerders regelmatig deze Lieve Vrouw bezoeken. De Mariaverering wordt nog steeds als een door de traditie gewortelde bijzondere cultus ervaren. Groepsbedevaarten zijn er jaarlijks van de KVO uit Bergeijk en uit Luyksgestel zelf. In mei en oktober is er elke avond rozenkransgebed in de kapel.

↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Luyksgestel, parochiearchief St. Martinus. 's-Hertogenbosch, bisdomarchief: parochiedossier St. Martinus. Postel, abdijarchief.
Tekstedities: G.C.A. Juten ed., Consilium de Beke (Bergen op Zoom: Gebrs. Juten, z.j.) p. 70-72; G. Bannenberg, A. Frenken & H. Hens ed., De oude dekenaten Cuijk, Woensel en Hilvarenbeek in de 15de- en 16de-eeuwse registers van het aartsdiakenaat Kempenland, dl. 2 (Nijmegen: Drukkerij Gebr. Janssen, 1970) p. 347-348; Jan van Laarhoven ed., Het Schetsenboek van Hendrik Verhees ('s-Hertogenbosch: Merlijn, 1975) p. 48-49, tekening parochiekerk.
Literatuur: L.H.C. Schutjes, Geschiedenis van het bisdom 's Hertogenbosch, dl. 4 (Sint-Michielsgestel: Instituut voor Doofstommen, 1876) p. 753-759; P.N. Panken, Geschiedenis van Luiksgestel (Roermond: Snelpersdrukkerij Henri Timmermans, 1902) p. 32-34, 41; A.F.H. Tilborghs, 'Over de Historische Mariakapellen van Luyksgestel' (krantenbericht 1952); P.G. Bins, Prisma toeristengids. Zeeland Brabant Limburg (Utrecht-Antwerpen: Het Spectrum, [1972]) p. 215; Wies van Leeuwen, 'Beeld van De Kempen', in: Kroniek van De Kempen nr 278; Jean Coenen, Wies van Leeuwen & Jan Erftemeijer, Een Heilig Huisken. De Heilig Kruiskapel te Luyksgestel ([Luyksgestel]: Stichting Vrienden van de kapel van het Heilig Kruis, [1987]) p. 10, 39-40, 45; Peter Vermeulen, Langs 's-Heren wegen. Veldkapellengids voor Noord-Brabant (Eindhoven: Kempen Uitgevers, 1996) p. 95-97; Chris Kolman e.a., Monumenten in Nederland. Noord-Brabant (Zwolle-Zeist: Waanders/Rijksdienst Monumentenzorg, 1997) p. 248-249.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Luyksgestel-O.L. Vrouw; mondelinge informatie in 1996 van Jan van den Dungen, dr. A.J.C. van Leeuwen en pastoor P. Vermeulen te Luyksgestel in 1998.

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.