Naaldwijk, H. Adriaan (Adrianus)

Cultusobject: H. Adriaan (Adrianus) Open Street Maps
Datum: 8 september (?)
Periode: Eind 14e eeuw - 16e eeuw
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk van St. Adriaan (thans N.H.)
Adres: Dijkweg 19, 2671 GA Naaldwijk
Gemeente: Naaldwijk
Provincie: Zuid-Holland
Bisdom: Rotterdam
Samenvatting: De bedevaartcultus van de heilige Adriaan in Naaldwijk is bekend door optekeningen van enkele bedevaarten uit het einde van de 14e tot en met het begin van de 16e eeuw.
Auteur: Jeroen van de Ven
Illustraties:
Topografie - De verering van Adriaan te Naaldwijk vond mogelijk al plaats in en om een ouder, houten kerkgebouw dat op de plek stond waar in het begin van de 14e eeuw een nieuwe kerk werd gebouwd. De Adrianuskerk wordt voor het eerst genoemd in een oorkonde uit het begin van de 13e eeuw. Ook in het testament van Hendrik I van Naaldwijk (1285-1305) worden de kerk van Naaldwijk, het hoofdaltaar en een altaar ter ere van O.L. Vrouw vermeld. Met de oprichting van het Adrianuskapittel in 1307 werd de oude parochiekerk verheven tot een kapittelkerk. In 1472 brandde de Adrianuskerk nagenoeg geheel uit. Tijdens de reformatie werd de herbouwde kerk enkele malen geplunderd.
- De laatste katholieke mis in de oude Adrianuskerk werd op 20 juli 1572 gevierd. Enkele maanden later, tussen 18 oktober en 2 november 1572, werd de kerk overgedragen aan de protestanten.
- In 1790 werd de nieuwe r.k. parochiekerk, eveneens gewijd aan Adriaan, plechtig geconsacreerd. In 1868 werd deze vervangen door een nieuwe neogotische Adrianuskerk. Vanwege bouwkundige gebreken, werd in 1931 wederom een nieuwe Adrianuskerk gebouwd, dit keer ontworpen door architect Jos. Margry uit Rotterdam.
↑ top
Cultusobject - Zie voor Adriaan ⟶ Dreischor.
- In de middeleeuwse Adrianuskerk stond waarschijnlijk een (miraculeus?) beeld van Adriaan. In het cartularium van Naaldwijk, het Registrum capituli Naeldwicensis, dat dateert uit het einde van de 14e eeuw en grotendeels in het middelnederlands is geschreven, worden enkele processies in Naaldwijk vermeld met een beeld van Adriaan.
- De huidige Adrianuskerk aan de Molenstraat bezit nog een eikenhouten beeld van Adriaan. Het beeld dateert van circa 1850 en is afkomstig uit Antwerpen. Adriaan wordt traditioneel afgebeeld als Romeinse soldaat in krijgstuniek met een palmtak in de hand en een aambeeld aan de voeten. Het beeld stond in het oude kerkgebouw aan de Dijkweg boven op de luifel van de preekstoel. Tot aan de renovatie in 1971 van de huidige kerk stond het beeld voor in de kerk, tegenover de doopkapel. In hetzelfde jaar werd het ingrijpend gerestaureerd: lans en rechterhand werden vervangen, een later toegevoegde hamer werd verwijderd en het beeld werd opnieuw geschilderd.
↑ top
Verering - Enkele bijzondere bedevaarten naar Naaldwijk zijn bekend gebleven. Na een militaire overwinning op de Friezen bij Staveren in 1398 bezocht Willem van Oostervant, zoon van graaf Albrecht, achtereenvolgens de heiligdommen van ⟶ St. Jeroen in Noordwijk, ⟶ O.L. Vrouw te 's-Gravenzande en St. Adriaan in Naaldwijk.
- Een pelgrimage naar Adriaan in Naaldwijk wordt ook vermeld in het jaar 1468/1469. In dat jaar ging de abdis van het cisterciënzerinnenklooster Leeuwenhorst te Noordwijkerhout (uit angst voor een dreigende epidemie?) met drie medezusters ter bedevaart naar ⟶ 's-Gravenzande, de St. Joriskerk te ⟶ De Lier en de Adrianuskerk in Naaldwijk.
- Op 27 maart 1506 werd door het waterschap Delfland aan een wetsovertreder een viertal strafbedevaarten opgelegd naar ⟶ Vlaardingen (H. Kruis), ⟶ 's-Gravenzande, ⟶ 's-Gravenhage (H. Kruis) en Naaldwijk. Van de laatste opgelegde bedevaart wordt in de sententie overigens niet vermeld of de veroordeelde naar de Naaldwijkse Adrianuskerk of de Corneliuskapel te ⟶ Honselersdijk moest gaan.
- De plechtige ommegang op 8 september, het feest van Adriaan, werd in de 16e eeuw verzorgd door het gilde van St. Adriaan. Dit gilde wordt vermeld in een oorkonde van 23 augustus 1536.
- Sinds 1976 reikt de parochie de zilveren St. Adrianuspenning uit voor speciale verdiensten. Op de voorkant staat Adriaan, de achterkant draagt de tekst: 'De ijver voor uw huis heeft mij verteerd' (Psalm 69,10). De penning werd vervaardigd door de Koninklijke Begeer te Voorschoten.

↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Den Haag, Algemeen Rijksarchief: archieven van de graven van Holland, rekeningen van de tresoriers, inv.nrs. 1219, 1251-53; rekeningen van de klerken van de kost, inv.nr. 1400. Utrecht, Rijksarchief in Utrecht: kerklijsten domfabriek, inv.nr. D271. Brussel, Algemeen Rijksarchief: familiearchief Reijnegom de Buzet, (voorlopig) inv.nr. 766 = fundatieregister van het Adrianuskapittel van Naaldwijk. Den Haag, Koninklijke Bibliotheek: hs. 73 E 38 = registrum capituli Naeldwicensis; hs. 73 E 38. Leiden, Universiteitsbibliotheek: Bibliotheca Neerlandica Manuscripta, databank BNM onder 's-Gravenhage. Delft, hoogheemraadschap van Delfland: archieven van het hoogheemraadschap van Delfland, inv.nr. 1620. Naaldwijk, gemeentearchief, St. Adrianuskapittel, 124 charters, fotokopie en transcriptie van het Brusselse fundatieregister van het Adrianuskapittel (inv.nr. 6); fotokopie van hs. 73 E 38.
Literatuur: H.F. van Heussen, Oudheden en gestichten van Delft en Delfland, mitsgaders van 's-Gravenhage etc. (Leiden: Chr. Vermey, 1720) p. 328-329; H.F. van Heussen, Historia episcopatuum foederati Belgii etc., dl. 1 (Antwerpen: J.B. Verdussen, 1733) p. 422-424; L. van Ollefen, De Nederlandsche stad- en dorp-beschryver, dl. 2 (Amsterdam: H.A. Banse, 1793) p. 5-7, Naaldwijk; Bibliotheca hagiographica latina, dl. 1 (Brussel: Société des Bollandistes, 1898-99) p. 558; C.P.M. Holtkamp, Register op de parochiën, altaren, vicariën en de bedienaars zooals die voorkomen in de middeleeuwsche rekeningen van den officiaal des aartsdiakens van den Utrechtschen dom, dl. 5 (Haarlem: St. Jacobs-Godshuis, 1934) p. 172-173; Bibliotheca sanctorum, dl. 1 (Rome: Città Nuova, 1961) k. 269-271; J. van Herwaarden, Opgelegde bedevaarten (Assen-Amsterdam: Van Gorcum, 1978) p. 698 (excurs 1); A.M.G. van Vree-Van Vree, Adrianuskerk Naaldwijk. Flitsen uit de geschiedenis van de parochie (Naaldwijk 1972) passim; P.A. Smit, Inventaris van het archief van het kapittel van Sint Adriaan te Naaldwijk (1295) 1320-1572 (1627) (Naaldwijk: gemeentearchief Naaldwijk, 1982) p. iv; C.G.M. Veenman, 'Sint Adrianus in Naaldwijk', in: Devotionalia (1983) nr. 13, p. 56-57; M.C.M. van Adrichem en A.C. Knoppert, Kerkegids (Naaldwijk 1985) p. 8-11; C.G.M. Veenman, R.K. Parochie Sint Adrianus Naaldwijk. Kerkegids (Naaldwijk, 1991) passim; G. de Moor, Verborgen en geborgen. Het cisterciënzerinnenklooster Leeuwenhorst in de Noordwijkse regio (1261-1574) (Hilversum: Verloren, 1994) p. 200, noot 198, 290-291; J.G. Smit, Vorst en onderdaan. Studies over Holland en Zeeland in de late middeleeuwen (Leuven: Peeters, 1995) p. 57.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Naaldwijk; Meertens Instituut volkskundige vragenlijst 64a (1993).

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.