Hoensbroek, H. Antonius Abt

Cultusobject: H. Antonius Abt Open Street Maps
Datum: 17 januari
Periode: 19e eeuw - ca. 1960
Religieuze context: Christelijk
Locatie: De oude St. Janskerk van de parochie Sint Jan Evangelist
Adres: Hoofdstraat 83, 6432 GA Hoensbroek
Gemeente: Heerlen
Provincie: Limburg
Bisdom: Roermond
Samenvatting: In het agrarische Hoensbroek ontstond in de late middeleeuwen een devotie tot St. Antonius Abt. Sinds de 19e eeuw togen op zijn feestdag, 17 januari, de boeren van Hoensbroek en omgeving naar de parochiekerk om de veeheilige te vereren. Brood en water werd meegenomen en tijdens de mis gezegend.
Auteur: Antoine Jacobs
Illustraties:
Topografie - De parochie van St. Jan Evangelist beschikte in 1998 over twee St. Janskerken. Het oudste kerkje dateert van omstreeks 1400. In de 16e en 17e eeuw is het verbouwd en vergroot. Gedurende de 19e eeuw groeide de bevolking van Hoensbroek en werd het kerkje allengs te klein. De opkomst van de mijnbouw en de daarmee gepaard gaande snelle bevolkingsaanwas maakten een grotere kerk nodig. In de jaren 1905-1906 werd een neogotische kerk gebouwd naar ontwerp van architect Caspar Franssen. Thans worden beide St. Janskerken weer gebruikt voor de eredienst.
- In 1957 is in de oude St. Janskerk een gebrandschilderd raam geplaatst van Antonius Abt. Het werd ontworpen door glazenier Jacques Vonk en vervaardigd in het atelier van Hub. Felix.
↑ top
Cultusobject - Zie voor St. Antonius Abt ⟶ Altweert.
- In de sacristie van de grote St. Janskerk bevindt zich een botreliek van Antonius Abt in een ronde, witmetalen theca (ø 3,5 cm). Het bijschrift luidt: 'S. Antonii Abb.'.
- Het beeld van Antonius Abt (67 cm hoog) stamt uit de 17e eeuw. Antonius draagt een habijt en op zijn hoofd een ronde baret. In zijn rechterhand houdt hij een staf, waaraan een klokje bevestigd is. In zijn linkerhand houdt hij een boek. Links van hem staat een, later toegevoegd, varken, dat in de jaren veertig van de 20e eeuw is gemaakt door beeldhouwer Germanus. Het beeld van Antonius stond tot 1906 in de oude St. Jan. In dat jaar verhuisde het naar de nieuwe St. Jan, omdat de oude kerk toen aan de eredienst werd onttrokken. In de loop van de jaren zestig verhuisde het Antoniusbeeld weer naar de oude kerk, waar het nog steeds staat.
↑ top
Verering - De verering van Antonius Abt gaat in Hoensbroek terug tot 1405. Toen werden er twee altaren opgericht, waarvan een was toegewijd aan de vier HH. Maarschalken: Antonius Abt, Cornelius, Hubertus en Quirinus. Het is niet geheel duidelijk of dit altaar toen in de parochiekerk van Hoensbroek stond of in de slotkapel van het kasteel.
- Evenmin is bekend of Antonius Abt tussen de 15e en 19e eeuw ook al op een bedevaartgebonden wijze in Hoensbroek werd vereerd. Met zekerheid sinds de 19e eeuw trokken op de feestdag van de H. Antonius, 17 januari, de boeren uit Hoensbroek en omgeving - zegslieden noemen plaatsen als Heerlen, Heerlerheide, Brunssum, Waubach, Sibbe - naar de parochiekerk. In 1890 bevond het Antoniusbeeld zich in de pastorie. Tot 1906 ging de bedevaart naar de middeleeuwse St. Janskerk en na 1906 naar de grote neogotische kerk. Het beeld van de heilige stond dan, versierd met bloemen, opgesteld voor het altaar. De boeren namen brood en water mee naar de kerk, dat tijdens de mis gezegend werd. De gezegende broden werden gevoerd aan het vee om het te behoeden tegen veeziekten. Naar het schijnt was er ook gezegend zand, dat in de stallen gestrooid werd. Op 17 januari was tevens de 'Sint-Theuniskirmis' in Hoensbroek. De hengstenhouders kwamen naar de kermis om hun dekhengsten te tonen. De volkskundevragenlijst van 1959 vermeldt pelgrims uit Amstenrade, Wijnandsrade, Hulsberg, Klimmen, Heerlen en Heerlerheide.
- In de loop van de 20e eeuw verdween het agrarisch karakter van Hoensbroek onder invloed van de mijnindustrie en verliep de verstedelijking snel. Naarmate er minder boeren waren, nam ook de devotie af. In de jaren zestig werden de speciale mis en de zegening van de broden afgeschaft. Aan de toch al tanende bedevaart naar St. Antonius Abt kwam hiermee de facto een einde.

↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Heerlen, gemeentearchief: parochiearchief H. Johannes Evangelist te Hoensbroek.
Literatuur: H. Welters, Feesten, zeden, gebruiken en spreekwoorden (Venlo: Uyttenbroeck, 1877) p. 20-21; Alfred Habets, 'Bijdrage tot de geschiedenis der parochie en der kerk van Hoensbroek', in: De Maasgouw 12 (1890) p. 73; W. Marres & J.J.F.W. van Agt, De Nederlandse monumenten van geschiedenis en kunst. V. Derde stuk, eerste aflevering Zuid-Limburg uitgezonderd Maastricht (Den Haag: SDU, 1962); J.M. van de Venne, J.Th.H. de Win & P.A.H.M. Peeters, Geschiedenis van Hoensbroek (Hoensbroek: Gemeentebestuur, 1967) p. 453, 543-545; Maurits de Meyer, Volkskunde-atlas voor Nederland en Vlaams-België. Commentaar bij de kaarten 21-29. Volksgeneeskunde (Antwerpen/Utrecht: Standaard Wetenschappelijke uitgeverij, 1968) p. 83; Antoine P.J. Jacobs, De kleine Sint-Janskerk te Hoensbroek. Een bijdrage tot haar geschiedenis (Hoensbroek: Parochie H. J. Evangelist, 1988); V. Delhey & A. Jacobs, Kerkenbouw in Limburg 1850-1914. Neogotische en neoromaanse parochiekerken en hun architecten (Sittard: Stg. Charles Beltjens, 2000) p. 145-146.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Hoensbroek-Antonius Abt; Meertens Instituut volkskundige vragenlijst 23 (1959) Q 39: Q 38, 108, 109, 111, 112a, 113; mondelinge informatie in 1988 en 1996 van P.A.H.M. Peeters, mevr. B. Notermans-Franssen, W. Franssen, mevr. F. Custers en J.J. Moonen te Hoensbroek.

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.