Franeker, H. Jacob (Jacobus) de Meerdere

Cultusobject: H. Jacob (Jacobus) de Meerdere Open Street Maps
Datum: 25 juli
Periode: 15e eeuw - 16e eeuw (?) / 1992 - ca 2010
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk van St. Maarten (Martinikerk; thans N.H.)
Adres: Breedeplaats 1a, 8801 LZ Franeker
Gemeente: Franekeradeel
Provincie: Friesland
Bisdom: Groningen
Samenvatting: Franeker is omstreeks 1475 voor een periode van 30 jaar aangewezen als bedevaartplaats, mogelijk als vervangende plaats voor hen die een bedevaart opgelegd kregen naar Santiago de Compostela. Sinds het einde van de 20e eeuw wordt de kerk weer door een jaarlijkse groepsbedevaart aangedaan, iets dat in de 21e eeuw weer is verdwenen.
Auteur: Harm Oldenhof
Illustraties:
Topografie - Reeds in 1085 wordt in een ruilakte melding gemaakt van een aan St. Martinus gewijde kerk in Franeker (= akker, land van de heer). Rond 1350, toen Franeker zich aanzienlijk uitbreidde, werd de oude parochiekerk vervangen door een nieuwe die gebouwd werd als een gotische pseudobasiliek. De toren is waarschijnlijk rond het jaar 1500 gebouwd. In 1580 ging de kerk over tot de reformatie; thans is ze, als Martinikerk, nog steeds in gebruik bij de N.H. gemeente. De kerk bevindt zich in het centrum van Franeker en is iets hoger gelegen dan de nabije stadsomgeving omdat ze destijds op een terp is gebouwd. Vanwege deze ligging beheerst de kerk al eeuwen het stadsbeeld. In de jaren 1940-1943 is de kerk aanzienlijk gerestaureerd.
- Veel pilaren in het kerkgebouw waren in de middeleeuwen beschilderd met heiligenfiguren. Na de reformatie werden zij met een laag witkalk bedekt. In de 19e eeuw werden ze opnieuw ontdekt en een aantal kon in 1947 worden gerestaureerd. Op drie van de twaalf pilaren rond de opvallend brede kooromgang zijn nog te onderscheiden: Lukas, Jacobus de Meerdere en Bastianus. Jacobus is afgebeeld als pelgrim met staf, reistas, mantel en breedgerande hoed.
- De Martinikerk is eigendom van de Protestantse Gemeente Franeker.
↑ top
Cultusobject - Het is niet meer bekend of de verering gericht was op een beeld, reliek of een ander object.
↑ top
Verering - Volgens een afschrift van een vrijgeleidebrief, afgegeven door de gouw Westergo, heeft paus Sixtus IV (1472-1479) 'gracie ende ofleten' verleend aan bezoekers van de St. Maartenskerk te Franeker. Tijdstip was de vooravond van St. Jacobus de Meerdere tot en met de vespers op de feestdag zelf (25 juli). Ten behoeve van degenen die deze kerk wilden bezoeken, gaf een landdag van Westergo een vrijgeleide van twee weken aan de pelgrims die naar de kerk op weg of op de terugweg waren. Dit vrijgeleide zou 30 jaar van kracht zijn. Over de middeleeuwse bedevaart zelf zijn verder geen gegevens bekend.
- Dat het feest van St. Jacob na de middeleeuwen nog belangrijk was voor Franeker, blijkt uit een vermelding in het 16e-eeuwse kosterboek van de kerk: niet alleen op de belangrijke feestdagen van Kerstmis, Driekoningen, Pasen, Pinksteren, Sacramentsdag, Allerheiligen en St. Maarten, maar ook op St. Jacobsdag dienden de klokken volop geluid te worden. Volgens artikel 21 van dit boek was het ook gebruikelijk dat men op deze dagen 'die kercke ende choor met groen gras bestroeye ende dy hoochtijden verby synde wederom vege'. In het reglement van de schutterij - dat overigens als patroon St. Christoffel had, van wie de feestdag eveneens op 25 juli viel - staat vermeld dat er op St. Jacobsdag een plechtige omgang werd gehouden in Franeker. Na de reformatie werd op St. Jacobsdag nog (jaar)markt gehouden in Franeker.
- Mogelijk bestaat er een historisch verband tussen de oude viering van het St. Jacobsfeest en het begin van de kermis in Franeker, die elk jaar begint op een woensdag nabij 3 augustus (deze dag komt overeen met 25 juli in de juliaanse kalender; de gregoriaanse kalender werd door de katholieke kerk al in 1582 ingevoerd, maar pas veel later in Friesland), met groots opgezette kaatswedstrijden. Traditioneel beginnen deze wedstrijden - die worden georganiseerd door de 'Permanente Commissie' en die deelnemers uit de hele wereld aantrekken - met een plechtigheid in de Martinikerk.
- Vanaf 1992 wordt jaarlijks in juli door de pastoor van Balk, J.R. van der Wal, een groepsbedevaart (15 à 20 personen) ondernomen die eindigt in de Martinikerk. Anno 2020 had de heer De Boer, koster van de kerk, in de voorgaande vijf jaren nooit van een bedevaart horen spreken.

↑ top
Bronnen en literatuur Tekstedities: P. Sipma ed., Oudfriesche oorkonden, dl. 2 ('s-Gravenhage: Nijhoff, 1933) nr. 69.
Literatuur: Regnerus Steensma, 'Twaalf heiligen in de St. Maartenskerk te Franeker', in: Publicatieband Stichting Alde Fryske Tsjerken, dl. 3 (1981); Jan R. van der Wal, 'Friesland en Santiago', in: De Jacobsstaf 3 (1991) p. 101-104, met verwijzing naar het kostersboek en het reglement van de schutterij; J. de Vries, Vroomheid en vergankelijkheid. De Franeker Martinikerk (Franeker: Kerkvoogdij Hervormde Gemeente, 1992); Herman Stokmans, 'Synt Jakob in Frisia', in: De Jacobsstaf 7 (1995) p. 134-137.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Franeker

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.