Boxmeer, H. Rochus

Cultusobject: H. Rochus Open Street Maps
Datum: 16 augustus
Periode: Ca. 1742 - heden
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Rochuskapel
Adres: Steenstraat, Boxmeer (hoek Beugenseweg - Spoorstraat)
Gemeente: Boxmeer
Provincie: Noord-Brabant
Bisdom: 's-Hertogenbosch
Samenvatting: In 1742 werd een nieuwe St. Rochuskapel gesticht nadat een uit ongeveer 1500 daterende kapel van O.L. Vrouw van Zeven Smarten door overstroming was verwoest. Aan het begin van de 19e eeuw werd waarschijnlijk jaarlijks op Rochusdag, 16 augustus, een dienst in de kapel gehouden. Tijdens de week van 'de Boxmeerse Vaart' (⟶ Boxmeer, H. Bloed) was de kapel geopend en werd een reliek uitgesteld.
Auteur: Peter Meurkens
Illustraties:
Topografie - Plattegrond ⟶ Boxmeer, H. Bloed.
- Op de plaats waar in 1742 in het gehucht Velgerd door het overstromende Maaswater een beeld van St. Rochus zou zijn aangespoeld, is de Rochuskapel gebouwd. De nieuwe kapel verving een oudere kapel van O.L. Vrouw van Zeven Smarten, gelegen op 't Zand, die tijdens de overstroming was verwoest. Ook het Mariabeeld werd na deze overstroming teruggevonden en aanvankelijk in de parochiekerk geplaatst. Later kreeg deze pietà een onderkomen bij de carmelieten vanwaar het echter is verhuisd naar elders (de familie Nuijens te Maastricht). Het beeld van Antonius Abt dat ook in de kapel op 't Zand zou hebben gestaan, is niet meer teruggevonden.
- De kapel ligt aan een drukke rotonde in het midden van het dorp, waar de noord-zuid verbinding oostwaarts naar de kom met kerk en carmelietenklooster vertakt en in westelijke richting naar het station (gebouwd in 1883) en de Peeldorpen. De locatie wordt aangeduid als 'St. Rochusplein', maar ook 'H. Hartplein', vernoemd naar het beeld van het H. Hart dat vanaf omstreeks 1920 tot in de jaren zeventig voor de kapel stond.
- De Rochuskapel had een altaar dat in 1851 is weggehaald en overgeplaatst naar het nachtkoor van de parochiekerk van St. Petrus (boven de verbindingsboog tussen het carmelietenklooster en de parochiekerk) waar het nog altijd staat.
- In de 19e eeuw werd, blijkens een verslag uit 1852, de kapel als brandspuithuisje gebruikt. In 1887 is de kapel ingrijpend hersteld. Omstreeks 1920 is de kapel door pastoor Van Rijswijk vernieuwd. In de kapel was tot de restauratie van 1973 een eikenhouten altaar aanwezig waarop een zilveren reliekschrijn stond.
- Het zeszijdige, bakstenen gebouwtje met lichtgeel gesausde cementstenen decoraties heeft een met leien gedekt koepeldak. De kapel is als beschermd monument door de gemeente in eigendom overgenomen van het bestuur van de St. Petrusparochie.
↑ top
Cultusobject - St. Rochus (ca. 1300) werd in Montpellier (F) geboren in een rijke familie. Hij trok zich terug als kluizenaar en bracht een deel van zijn leven pelgrimerend door. Rochus zou vele pestlijders hebben genezen. Tijdens zijn bedevaart naar Rome raakte Rochus besmet met de pest. Vervolgens zou hij in het bos door een hond zijn gevoed.
Net als Antonius Abt geldt Rochus als patroon tegen besmettelijke ziekten van mens en vee in het algemeen en tegen de pest in het bijzonder.
- In de kapel wordt een reliek van Rochus vereerd die, om veiligheidsredenen, tegenwoordig elders wordt bewaard. Tot de restauratie van de kapel in 1973 bevond de reliek zich in een zilveren schrijn op het altaar. Nu is er een reliekkastje met buste bevestigd aan de muur van de kapel. Op 16 augustus wordt de reliek hier ter verering in geplaatst.
- Het voornaamste cultusobject is een houten Rochusbeeld dat afkomstig is uit de in 1742 door een overstroming verwoeste kapel van O.L. Vrouw van Zeven Smarten op 't Zand.
- Aan de buitenzijde van de kapel is op de naar het zuiden gerichte hoek naast de toegangsdeur een tweede beeltenis geplaatst van Rochus met naast hem een hond. Het beeld is van kalkzandsteen en heeft in 1920 een houten voorganger vervangen. Tot 1973 bevond zich een verticale gleuf onder het beeld met de tekst: 'hier offert men'.
↑ top
Verering - De kapel van O.L. Vrouw van Smarten op 't Zand zou volgens de overlevering dateren van omstreeks 1500. De kapel die in 1742 gebouwd werd ter vervanging van de verwoeste kapel, werd niet meer aan O.L. Vrouw van Zeven Smarten gewijd, maar aan Rochus. Deze patroonswijziging zal hebben samengehangen met de sterk toegenomen populariteit van Rochus omstreeks 1740 in Boxmeer en omgeving (vgl. ⟶ Rijkevoort; ⟶ Deursen). Rochus werd namelijk 'ontdekt' als beschermer tegen de runderpest die in deze periode hevig om zich heen greep. Later werd Rochus' hulp ook bij andere epidemieën ingeroepen. Aan het einde van de 18e en tijdens de 19e eeuw zijn er gevallen bekend van dysenterie. In 1872 overleden er in Boxmeer elf personen aan dysenterie. In 1886 was er een mazelenepidemie.
- Omstreeks 1850 is de kapel haar devotionele functie kwijtgeraakt, maar na een mazelenepidemie in 1886 is zij weer als cultusplaats in gebruik genomen. De opbrengsten van de kapel werden ingezameld door de carmelieten; vooral tijdens de vaartweek (⟶ Boxmeer, Heilig Bloed) werd er geofferd.
- In Boxmeer werd waarschijnlijk gedurende de eerste decennia van de 19e eeuw op Rochusdag, 16 augustus, een dienst in de kapel gehouden. Vanaf het einde van de 19e eeuw tot omstreeks 1960 was in de vaartweek in verband met de processie van het H. Bloed de kapel geopend en werd een reliek uitgesteld. Ook was er op de feestdag van Rochus devotionele activiteit. De kapel was geopend en er was gelegenheid tot verering van de reliek.
- In 1961 wordt gemeld dat de devotie tot St. Rochus al jaren kwijnende is. Maar omstreeks 1995 werd de kapel nog tijdens de Vaart voor de verering van Rochus ingericht. Een beperkt gezelschap bedevaartgangers bezocht op de zaterdag en zondag van de Vaart de kapel die bij die gelegenheid geopend werd. Deze groep bestond uit enkele tientallen personen waarvan slechts enkelen uit Boxmeer zelf afkomstig waren. Ook op de feestdag van St. Rochus werd de reliek nog geplaatst en was er beperkte verering. Offergaven werden nog steeds aangewend voor 'een mis tot zekere intentie'.
↑ top
Materiële cultuur Devotioneel drukwerk
- Devotieboekje, samengesteld door C. Bloem (†1923) met lied 'Ave Roche' en litanie.

↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Boxmeer, Nederlands Carmel Instituut: archief St. Petrusparochie. Aantekeningen van C. Thiery te Boxmeer, ca. 1960, uit de 'Kroniek van Boxmeer, 1601 - 1943' van Louis van Sasse van Ysselt. Dit handschrift is verloren geraakt.
Literatuur: L.H.C. Schutjes, Geschiedenis van het bisdom 's Hertogenbosch, dl. 3 (Sint-Michielsgestel: Instituut voor Doofstommen, 1872) p. 328; [foto's kapel ca. 1900], in: Katholieke Illustratie, 13 januari 1926; A.F. van Beurden, Schetsen uit de geschiedenis van Boxmeer (Boxmeer: Schoth, 1933) p. 15 en 39; W.H.Th. Knippenberg, Kultuurhistorische verkenningen in de Kempen III. Oude pelgrimages vanuit Noord-Brabant (Oisterwijk: Brabants Heem, 1968) p. 83-84; Oud Boxmeer in Beeld. Het verleden van Boxmeer in foto's (Boxmeer: H. Bloedgilde, 1983); Marc Wingens, 'De verering van pestheiligen in de zeventiende en achttiende eeuw: de autonome heerlijkheden Megen, Ravenstein, Boxmeer en Gemert en de hen omringende gebieden', in: Johanna Jacobs ed., Sebastiaan. Martelaar of mythe (Zwolle: Waanders, 1993) p. 51-59; Peter Vermeulen, 'Langs 's-Heren wegen (11). Kleine religieuze monumenten in Boxmeer (vervolg). De kapel van St. Rochus', in: Devotionalia 14 (1995) p. 104-107; Peter Vermeulen, Langs 's-Heren wegen. Veldkapellengids voor Noord-Brabant (Eindhoven: Kempen Uitgevers, 1996)p. 170; krantenartikelen uit De Gelderlander, 30 november 1961, 14 januari 1971 en 27 maart 1972; Boxmeers Weekblad, 3 september 1965, De Maaskanter, augustus 1987.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Boxmeer-Rochus.

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.