Vaals, H. Antonius Abt

Cultusobject: H. Antonius Abt Open Street Maps
Datum: 17 janauri
Periode: 19e eeuw (?) - ca. 1965
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk van St. Paulus
Adres: Kerkstraat 27, 6291 AB Vaals
Gemeente: Vaals
Provincie: Limburg
Bisdom: Roermond
Samenvatting: Sedert de tweede helft van de 19e eeuw werd op 17 januari in de parochiekerk van Vaals de H. Antonius Abt vereerd tegen ziektes onder de varkens door de boeren uit Vaals en de omliggende dorpen aan weerszijden van de grens. In de jaren zestig van de 20e eeuw verliep de devotie. Omstreeks 1988 werd de verering in parochiële kring gerevitaliseerd.
Auteur: Antoine Jacobs
Illustraties:
Topografie - De kerk van Vaals wordt voor het eerst genoemd in een uit 1266 stammende overeenkomst. De uit kolenzandsteen opgetrokken toren wordt echter gedateerd in de 11e eeuw. Sedert 1649 was de kerk van Vaals een simultaankerk die gebruikt werd door de gereformeerden en de katholieken. In 1669-1671 liet de Hoogduits-gereformeerde gemeente een nieuwe eenbeukige kerk tegen de noordwand van de toren bouwen. Sedert die tijd kerkten protestanten en katholieken apart. Alleen de toren, die de spil vormde van het haakvormig kerkcomplex, was nog gemeenschappelijk. De katholieken bouwden in 1751 een nieuwe kerk. Deze werd in 1833 gedeeltelijk gesloopt om plaats te maken voor een neoclassicistische kerk.
- In 1893 werd de neoclassicistische kerk aan de eredienst onttrokken, maar ze bleef tot aan de afbraak in 1967 in gebruik als patronaat. Architect Johan Kayser bouwde tussen 1891 en 1893 een bakstenen, neogotische kruisbasiliek. De kerk ligt evenwijdig aan de Kerkstraat in het centrum van Vaals tegenover de pastorie.
- Het Antoniusbeeld staat rechtsachter in de kerk op een console tegen de middenschippijler aldaar.
↑ top
Cultusobject - Zie voor de H. Antonius ⟶ Altweert.
- De 1,8 cm lange botreliek is vervat in een zilveren theca (ø 3,6 cm) die opgenomen is in een 17 cm hoge zilveren, neoromaanse reliekhouder. Bij het botpartikel staat op een tekststrookje: 'S. Antonii'. De achterzijde van de theca is voorzien van het rode lakzegel van mgr. Laurent. Op de vierpas van de houder staat de inscriptie: 'Reliquiae S. Antonii Abbatis Eccl. Patroni II'.
- Het gepolychromeerd houten beeld van Antonius Abt is 150 cm hoog en is omstreeks 1900 gemaakt door L. Schoepen uit Aken.
↑ top
Verering - De Antoniusverering gaat terug tot 1558. In dat jaar stond een Antoniusaltaar in de kerk. Mogelijk was aan dit altaar een broederschap verbonden, die in 1601 werd heropgericht. Antonius Abt was in Vaals de patroon van de wevers. Elk jaar was er een 'St. Tönniskirmes'.
- De in Aken woonachtige bisschop mgr. J.Th. Laurent attesteerde op 8 januari 1864 de echtheid van de Antoniusrelikwie. Welters noemde in 1877 Hoensbroek en Vaals als plaatsen waar Antonius Abt vereerd werd. Een zegsman verklaarde dat zijn vader dikwijls vertelde dat in zijn jeugd, rond 1900, de boeren op 17 januari in de Pauluskerk de mis bijwoonden ter ere van Antonius Abt. In de jaren dertig van de 20e eeuw gingen de boeren vanuit Vijlen, en andere plaatsen in de omgeving van Vaals zoals Lemiers, Holset, Mechelen, Bocholtz, Simpelveld, Vaalserquartier (D), elk jaar op 17 januari naar Vaals om Antonius te vereren. De boeren uit de omgeving van Vaals bezochten dan ook de kerk. Zij brachten brood mee, dat tijdens de mis gezegend werd en thuis werd gevoerd aan het vee. Behalve brood was er ook gezegend water te krijgen. Het Antoniusbeeld stond niet op het altaar, maar op tegen de laatste pijler aan de rechterkant van het middenschip. Het beeld was voor die gelegenheid versierd met kaarsen en bloemen. Na de mis was er gelegenheid om voor aan de communiebank de reliek te vereren.
- De Antoniusbedevaart hield stand tot in de jaren zestig. Het gebruik om op Antoniusdag een mis te laten lezen voor de levende en overleden leden van de afdeling Vaals van de Limburgse Land- en Tuinbouwbond (LLTB) bestond in 1999 echter nog steeds. Sedert de restauratie van de kerk in 1988-1989 heeft het kerkbestuur de Antoniusverering lokaal nieuw leven ingeblazen door kerkgangers na afloop van de mis op 17 januari gezegende 'Antoniuswafels' te verkopen. De opbrengst is bestemd voor het onderhoud van de kerk.

↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Vaals, parochiearchief H. Paulus.
Literatuur: J. Habets, Geschiedenis van het bisdom Roermond, dl. 1 (Roermond: Romen, 1875) p. 422; H. Welters, Feesten, zeden, gebruiken en spreekwoorden in Limburg (Venlo: Uyttenbroeck, 1877) p. 20-21; M. de Meyer, Volkskunde-atlas voor Nederland en België. Commentaar bij de kaarten 21-29 Volksgeneskunde etc. (Antwerpen/Utrecht: Standaard, 1968) p. 88; J.F. van Agt, De Nederlandse monumenten van geschiedenis en kunst. Zuid-Limburg. Vaals, Wittem en Slenaken (Den Haag: Staatsuitgeverij, 1983) p. 59-65, 81-82; M. Franssen, Acht eeuwen St. Pauluskerk Vaals (Vaals: RK Kerkbestuur Parochie van de H. Paulus, 1994) p. 46, 116-118, 225.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Vaals-Antonius Abt; mondelinge informatie in 1996 van kerkmeester M. Franssen te Vaals, P. Bertram van heemkundevereniging Sankt-Tolbert in Vaals, mevrouw W. Moonen-Hamers te Heerlen.

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.