Berg aan de Maas, H. Gerlach (Gerlac[h]us) van Houthem

Cultusobject: H. Gerlach (Gerlac[h]us) van Houthem Open Street Maps
Datum: Tweede Pinksterdag
Periode: Ca. 1900 - ca. 1940
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk van St. Michaël
Adres: Kerkstraat 26, 6129 BN Berg aan de Maas
Gemeente: Urmond
Provincie: Limburg
Bisdom: Roermond
Samenvatting: Van omstreeks 1900 tot circa 1940 trokken processies vanuit de omliggende plaatsen naar de parochiekerk van Berg aan de Maas om daar de H. Gerlachus te vereren en om zijn bescherming af te smeken voor het vee.
Auteur: Antoine Jacobs
Illustraties:
Topografie - Berg aan de Maas is een vroeg-middeleeuwse nederzetting. De kerk ligt in de dorpskern aan de Kerkstraat. Over de ouderdom van de Michaëlkerk valt niets met zekerheid te zeggen. Volgens de Voorlopige lijst (1926) bevond zich in het onderste stuk van het koor en in een klein stuk van de toren nog middeleeuws metselwerk van maaskeien. In 1842 werd de kerk vergroot en gewijzigd. Architect C.J.H. Franssen verbouwde de kerk in 1905 opnieuw. Daarbij werd het middenschip verhoogd en in neoromaanse stijl aangepast. Het driebeukige schip telde toen vier traveeën met een driezijdig gesloten koor. Voor het schip stond de klokkentoren. In 1957 werd de oude kerktoren gesloopt. Onder leiding van architect Harry Koene uit Maastricht werd ter plaatse in moderne stijl een transept en een nieuw koor gebouwd. Het oude koor ging dienst doen als oxaal.
- Het Gerlachusbeeld stond voor 1957 waarschijnlijk op het rechterzijaltaar. Sedert de verbouwing staat het beeld op een console in het middenschip tegen de rechterzuil op de overgang van het schip en het transept.
↑ top
Cultusobject - Zie voor St. Gerlach ⟶ Houthem-Sint-Gerlach.
- De kerk beschikt over een tinnen neobarokke reliekhouder (21 cm hoog) in de vorm van een monstrans. De schacht van de reliekhouder is versierd met twee voluutvormige plantmotieven, met daarboven twee engeltjes die een kroon met kruisje dragen. Plantmotieven, engeltjes en kroon worden met elkaar verbonden door een stralenkrans. Temidden daarvan bevindt zich de theca. De uitneembare theca is van zilver en hoort waarschijnlijk oorspronkelijk niet bij de houder. In de theca (ø 3,5 cm) bevindt zich een botreliek van Gerlachus. Bij het botpartikel staat: 'Ex ossibus S. Gerlaci erem.'
- Het gepolychromeerd houten, neogotische Gerlachusbeeld (ca. 130 cm hoog) toont de heilige staande en blootsvoets. Hij draagt een met goud afgebiesde albe met een dubbele cingel en een mantel met kap. Om zijn hals draagt hij een kruisje en zijn linkerhand houdt hij een staf die bekroond wordt met een kruisje. Zijn rechterhand ligt op zijn borst. Gerlach heeft een dubbele puntbaard. Op het voetstuk staat: 'H. Gerlachus'.
↑ top
Verering - De Gerlachverering in Berg aan de Maas schijnt omstreeks 1900 te zijn ontstaan. Uit de omliggende dorpen kwamen geregeld groepsprocessies met bedevaartgangers naar Berg aan de Maas om Gerlach aan te roepen tegen veeziekten. In de Limburgsche Aankondiger van 18 mei 1901 staat te lezen dat op Pinkstermaandag, 27 mei, er missen waren om 7.00, 8.00 en 9.00 uur. De plechtige hoogmis met preek was om 10.00 uur. Na elke mis kon de reliek vereerd worden. Op elke eerste maandag van de maand werd om 8.00 uur een mis ter ere van Gerlachus gelezen. De Sittardse krant De Limburger meldde in 1932 dat 400 pelgrims uit Stein 'de jaarlijkschen bedevaart naar onze parochie doen ter eere van den H. Gerlachus'. Zegslieden bevestigen dat vanuit Stein jaarlijks een processie Berg aan de Maas bezocht. De Kerkklok van 25 januari 1930 maakt melding van een gestichte mis ter ere van Gerlachus, die op 3 februari zou worden gezongen. Na die mis was er relikwieverering en broodzegening. De gelovigen namen daartoe zelf een paar sneden brood mee. Over de kerkelijke gebruiken is verder niet veel bekend, wel is overgeleverd dat er gezegend brood werd uitgedeeld. Uit de mondelinge overlevering is bekend dat de plaatselijke herbergiers profiteerden van de stroom bedevaartgangers en dat er bij de kerk een paar kraampjes stonden.
- Rond 1940 is, aldus de mondelinge overlevering, de Gerlachbedevaart gestopt.

↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Sittard, gemeentearchief: parochiearchief H. Michaël-Berg aan de Maas. Roermond: bisdomarchief, 'Inventaris van het kerkelijk kunstbezit van de parochie H. Michaël te Berg aan de Maas' (1975).
Literatuur: Jan Kalf, De katholieke kerken van Nederland (Amsterdam: Van Holkema & Warendorf, 1906) p. 570; Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst, dl. 8 (Den Haag: Algemeene Landsdrukkerij, 1926) p. 473-474; Kerkklok, 25 januari 1930; J. Gerits, 'Sint-Gerlach van Houthem, beschermheilige tegen ziekten van mens en dier', in: Ons Heem, 41 (1987) p. 80-81; Jan Renes, De geschiedenis van het Zuidlimburgs cultuurlandschap (Assen/Maastricht: Van Gorcum, 1988).
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Berg aan de Maas; mondelinge informatie in 1998 van streekhistoricus H. Strijkers te Urmond en van mw. Penders en mw. N. Bruls-Wenmakers te Berg aan de Maas

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.