Liempde, H. Antonius Abt

Cultusobject: H. Antonius Abt Open Street Maps
Datum: 17 januari
Periode: 15e eeuw - 17e eeuw
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Kapel van St. Antonius Abt in de buurtschap Kasteren, behorend tot de parochie van St. Johannes' Onthoofding
Adres: Hoek De Maai en Kasterensestraat
Gemeente: Boxtel
Provincie: Noord-Brabant
Bisdom: 's-Hertogenbosch
Samenvatting: Bij Liempde stond tot in het midden van de 17e eeuw een kapelletje ter ere van de H. Antonius Abt, wellicht gebouwd door het Antoniusgilde. Naar dit kapelletje werden veel bedevaarten ondernomen tegen 'de coortse'. De bedevaarten zijn opgehouden, maar de plaatselijke verering is, met onderbrekingen, blijven bestaan. Sinds 1982 staat er weer een kapelletje, is het gilde heropgericht en de verering opgebloeid.
Auteur: Ottie Thiers
Illustraties:
Topografie - Ten noorden van Liempde, in de buurtschap Kasteren, staat een Antoniuskapel. Wanneer hier voor het eerst een kapelletje ter ere van Antonius Abt werd gebouwd, is niet exact bekend; de kapel stond er in ieder geval al in 1396. Het stond op een stuk broekland gelegen tussen tussen het erfdeel van de kinderen van wijlen Johan Gevartssoen en dat van de deken en het kapittel van Den Bosch.
- In de 17e eeuw werd de plaats waar de kapel stond, omschreven als 'de Vier Ghemaelen', gelegen tussen Boxtel en Sint-Oedenrode. Het bedehuisje, waar voorzover bekend geen diensten werden gehouden, is na de Vrede van Munster afgebroken. Kennelijk op dezelfde plaats, nabij de hoeve 'De Slophoos', werd in 1794 een houten kapelletje gebouwd, dat voor 1870 alweer was gesloopt. Het bedehuisje moet gestaan hebben even ten noorden van het oude 'Duits lijntje' (spoorlijn). In 1982 is een eenvoudig bakstenen veldkapelletje gebouwd op een andere plek in de buurt, aan de splitsing De Maai - Kasterensestraat.
- Liempde werd in het begin van de 17e eeuw een zelfstandige parochie met de H. Johannes als patroon. In hoeverre Antonius Abt ook vereerd werd in de in 1672 opgerichte schuurkerk is niet duidelijk, aangezien deze kerk in 1864 met archief en inventaris is afgebrand. Het nieuwe kerkgebouw, van architect H. van Tulder, werd in 1868 wel op de feestdag van Antonius Abt in gebruik genomen.
- In 1993 heeft het heropgerichte Antoniusgilde een eigen altaar gekregen dat achterin de kerk is geplaatst. Het altaarschilderij uit 1993 (155/162 cm hoog en 95/103 cm breed), is vervaardigd door Hendrik de Laat uit 's-Hertogenbosch. Op de voorgrond staat de heilige zelf, op de achtergrond zijn landschapselementen en gebeurtenissen uit de plaatselijke geschiedenis geschilderd. Op traditionele wijze zijn de zeven hoofdzonden verbeeld, terwijl oude en nieuwe symbolen verwijzen naar eigentijdse 'zonden' als vervuiling, verslaving, euthanasie, abortus en wellust. Ook een in-memoriamtableau van dezelfde schilder draagt een afbeelding van St. Antonius Abt.
↑ top
Cultusobject - Zie voor St. Antonius Abt ⟶ Borkel.
- In de buurt van het verdwenen kapelletje is omstreeks 1930 door een boswachter een circa 30 centimeter hoog eikenhouten beeldje van Antonius Abt gevonden, dat sindsdien in familiebezit is gebleven. Het beeldje is een volkskunstprodukt, wellicht uit de 17e of 18e eeuw, dat mogelijk in een eenvoudig kapelletje heeft gestaan.
- Voor het in 1982 opgerichte veldkapelletje maakte beeldhouwer Pierrot van Leest uit Lage Zwaluwe een bronzen beeld van de heilige, met varken, boek en taustaf.
↑ top
Verering - Sinds het begin van de 15e eeuw kende Liempde een St. Antoniusgilde. Men veronderstelt dat dit gilde het 'St. Theuniskapelletje' of 'Heilig Huijske' heeft opgericht. De oudste en enige bekende vermelding van bedevaarten naar deze kapel dateert uit de 17e eeuw. Kort voor 1645 is opgetekend dat hier 'veele bevarten gheschieden voor de coortse'.
- Naar het in 1794 herbouwde kapelletje zijn voorzover bekend nooit bedevaarten gehouden. Het Antoniusgilde was in de 19e eeuw nog het belangrijkste gilde van Liempde. Toen in 1864 de kerk afbrandde, zijn ook alle attributen van deze vereniging verloren gegaan, hetgeen een - voorlopig - einde maakte aan het Liempdse gildeleven.
- Een lezing van de heemkundige vereniging over de plaatselijke geschiedenis leidde tot de herbouw van het kapelletje in 1982, vier jaar later gevolgd door de heroprichting van het Antoniusgilde. Sindsdien bestaat een bloeiende plaatselijke Antoniusverering. Omstreeks 17 januari wordt in een kampeerboerderij in Kasteren een mis gevierd, opgeluisterd door het gilde. Een offer in natura, bestaande uit varkensvlees, wordt op het altaar gelegd. Aansluitend trekt men in processie naar het kapelletje, waar een gebed voor de dieren wordt gehouden en soms ook vee wordt gezegend. Terug in de boerderij is er een Brabantse koffietafel met verschillende varkensvleesgerechten. Aan de feestelijkheden wordt door 100 tot 150 belangstellenden deelgenomen, grotendeels uit de naaste omgeving.
- Op een aantal recent vervaardigde gildeattributen is Antonius Abt afgebeeld: een staf, een hoofdmansschild en een vaandel. Van het beeld in het nieuwe kapelletje zijn verkleinde replica's te koop voor ⨍100,- . Elk jaar wordt ter gelegenheid van de viering in januari een devotieprentje uitgegeven.


↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Stadsarchief Den Bosch, Bosch’ Protocol, BP 1180, fol. 101 (1393-1396); Den Bosch, bisdomarchief: parochiedossier St. Jans Onthoofding Liempde.
Tekstedities: A.F.O. van Sasse van Ysselt ed., Beschrijving der Meierij van 's-Hertogenbosch door Philips baron van Leefdael ('s-Hertogenbosch: Provinciaal Genootschap, 1918) p. 9, vermelding 'veele bevarten voor de coortse'.
Literatuur: J.A. Coppens, Nieuwe Beschrijving van het Bisdom van 's-Hertogenbosch, 4 dln. ('s-Hertogenbosch: J. Demelinne, 1840-1844) dl. 3a, p. 139, noot y en 3b, p. 278, vermelding vroegere Antoniuskapel, sedert enige jaren hersteld; L.H.C. Schutjes, Geschiedenis van het bisdom 's Hertogenbosch, dl. 4 (Sint-Michielsgestel: Instituut voor Doofstommen, 1873) p. 695, Antoniuskapelletje is enige jaren terug weggeruimd; Van Liemt en de boeremêrt (Liempde: Stichting Kèk Liemt, 1981) p. 30-31, afbeelding beeld en passage over kapel; '"Kasteren" schrijft geschiedenis! Antoniuskapel in Liempde herbouwd', in: Brabants Centrum, najaar 1982; 'Kasteren met Sint Antonius op pad. Luisterrijke inzegening veldkapel Liempde', in: Brabants Centrum, 18 november 1982; H. Beex, 'Sint Theunis in Kasteren', in: Bisdomblad, 26 november 1982, p. 12; Roger van Laere, Kasteren, een gehucht apart. Kleine geschiedenis van een bijzonder stukje Liempde (Liempde: Stichting Kèk Liempt, 1982) p. 112, 137, 149-155; Wiro Heesters, Schijndel; historische verkenningen (Waalre: Stichting Brabants Heem, 1984) p. 76-77, korte vermelding bedevaarten en herbouw 1982; Wiro Heesters, Liempde waar de tijd heeft stil gestaan (Waalre: Stichting Brabants Heem, 1987) p. 69, bedevaarten en Antoniusgilde; 'Een aparte hoofdmansstaf voor Sint-Antonius', in: Gildetrom 40, nr.1 (1993), p. 6; 'Schilderij en altaar St. Antonius Abt Liempde', in: Gildetrom 40, nr. 3 (1993) p. 2; Robert van Lith, 'Middeleeuwen herleven even in Liempde', in: Brabants Dagblad, 20 mei 1992; 'Door weer en wind op weg naar Antonius', in: Brabants Centrum, 28 januari 1993; L. van Liebergen & W. Prins ed., Antonius. 'De kleine en de grote' (Uden: Museum voor Religieuze Kunst, 1995) p. 115, schilderij De Laat; 'Antonius-viering in de regen. Jaarlijkse traditie in Kasteren', in: Brabants Centrum, 26 januari 1995; 'Diefstal Antoniusbeeld schokt Kasteren', in: Brabants Centrum, 23 februari 1995; Peter Vermeulen, Langs 's-Heren wegen. Veldkapellengids voor Noord-Brabant (Eindhoven: Kempen Uitgevers, 1996) p. 92-93, 172; Peter Thoben ed., In de traditie geworteld. Henk de Laat (1932-1995) (Eindhoven: Museum Kempenland, 1997) p. 8-9, 82, over het schilderij van Antonius Abt, met afbeelding.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Liempde; Meertens Instituut volkskundige vragenlijst 64b (1993).

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.