Grave, Jean Berthier

Cultusobject: Jean Berthier Open Street Maps
Datum: 16 oktober
Periode: 1908 - 1995
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Grafkapel bij het Missiehuis van de H. Familie
Adres: Hoel van de Ruyterstraat en de Maaskade, Grave
Gemeente: Grave
Provincie: Noord-Brabant
Bisdom: 's-Hertogenbosch
Samenvatting: In 1908 overleed in Grave pater Jean Berthier, stichter van de missionarissen van de H. Familie. Hoewel zijn proces van zaligverklaring in Rome nog loopt, kende zijn persoon en graf reeds vanaf zijn dood een grote verering en worden er wonderbaarlijke genezingen aan zijn voorspraak toegeschreven. Tot 1995 lag hij in Grave begraven en was zijn graf onder meer het doel van georganiseerde bedevaarten uit Frankrijk.
Auteur: Joost Rosendaal
Illustraties:
Topografie - Na zijn overlijden in 1908 werd pater Berthier begraven op het kerkhof van de congregatie in Grave. Dit was echter alleen toegankelijk voor de missionarissen van de H. Familie. Na de afsluiting van het diocesaan onderzoek naar de zaligverklaring werd in 1953 voor de verering van de pater een publiek toegankelijke grafkapel gebouwd. De oorspronkelijke grafsteen bleef op het kerkhof liggen. De kapel (ongeveer 7 x 3,5 m) ligt naast het Missiehuis op de hoek van de Ruyterstraat en de Maaskade, aan de rand van het centrum, net binnen de vesting. De kapel is omgeven door een klein perkje dat afgesloten is door een klein hekwerk. De achterkant is gericht naar de Maas, die een tiental meters verderop stroomt, en voorzien van een kleine absis voor een altaar. Aan beide zijden heeft de kapel twee ramen. De voorkant kijkt uit op het voormalige Missiehuis en is afgesloten met een hekwerk. Boven de ingang hangt een bel.
- In de kapel lag tot 1995 achter een blauw hekje een tweede grafsteen van pater Berthier. Midden op deze steen staat een afbeelding van de H. Familie. Linksboven staat het gemeentewapen van Châtonnay, de geboorteplaats van Berthier, en rechtsboven het wapen van Grave. Linksonder is de pater als schrijver afgebeeld en rechtsonder staat O.L. Vrouw van La Salette. Het opschrift luidt: 'Bonus miles Christu Jesu + Praeco veritatis gemma sacerdotum' (Goede soldaat van Christus Jezus en Verkondiger der waarheid en parel onder de priesters') (boven); 'Sodalis congregationis missionariorum B.M.V. La Salette' ('Lid van de Congregatie van de Missionarissen van O.L. Vrouw van La Salette') (links); 'Congregationis missionariorum a Sacra Familia fundator' ('stichter van de Congregatie van de Missionarissen van de H. Familie') (rechts) en 'Servus Dei Joannes Baptista Berthier. Natus die XXIV febr. a. MDCCCXL + Obiit die XVI oct. a. MDCCCCVIII' ('Dienaar Gods Joannes Baptista Berthier. Geboren op 24 februari 1840 + Gestorven op 16 oktober 1908') (onder). Achter in de kapel, boven het altaar, was een gebeeldhouwd reliëf van de H. Familie ingemetseld. Links en rechts van het altaar waren marmeren ex-voto's aangebracht. In de kapel stond verder een viertal bidstoeltjes.
- Sedert het overbrengen van het stoffelijk overschot van de pater, diens grafsteen en de ex-voto's naar La Salette (Isère, F) in juni 1995 staat het gebouwtje leeg. Het zal vermoedelijk in 1998 worden gesloopt.
↑ top
Cultusobject - Jean-Baptiste Berthier werd in 1840 geboren in Châtonnay in de buurt van Grenoble. Kort voor zijn priesterwijding in 1862 trad hij toe tot de Congregatie van O.L. Vrouw van La Salette. Hij toonde zich een ijverig publicist van religieuze werken (28), waarvan verschillende werden vertaald en soms een oplage haalden van 100.000 exemplaren. Daarnaast trad hij op als volksmissionaris en was directeur van de Apostolische School van de congregatie. In die laatste hoedanigheid kwam hij in aanraking met jonge mannen met een late roeping (rond 20 jaar), voor wie op de meeste seminaries geen plaats was. Hij besloot een eigen congregatie te stichten onder bescherming van de H. Familie, die zich speciaal zou richten op de late roepingen voor de buitenlandse missies. Berthier kreeg voor zijn onderneming de pauselijke zegen en belandde in 1895 via Nederlandse vrienden in Grave. Daar kreeg hij dankzij burgemeester J.L. Friezen de beschikking over een oude kazerne en een hospitaal. In korte tijd kwam zijn organisatie, de Congregatie der Missionarissen van de H. Familie, tot bloei. Pater Jean Berthier overleed op 16 oktober 1908. Een halve eeuw na zijn dood telde de congregatie negen provincies in vier werelddelen, met tezamen 1126 geprofeste leden.
- Reeds tijdens zijn leven werd aan pater Jean Berthier een vorm van heiligheid toegeschreven. De studenten van zijn opleidingsinstituut kwamen hem op zijn sterfbed de handen en voeten kussen en betwistten elkaar het bezit van een persoonlijk voorwerp van de pater als reliek. 'Allen dachten en zeiden: Er is een heilige gestorven'. Hij had volgens velen de christelijke deugden in een buitengewone, heldhaftige graad beoefend. Tijdens zijn begrafenis op 19 oktober 1908 op het kerkhof van de congregatie te Grave stonden meer dan 200 volgelingen van vijf nationaliteiten, onder wie 25 priesters, aan zijn graf. Veel inwoners van Grave gaven blijk van hun verering voor de pater. In 1926 besloot het hoofdbestuur van de congregatie een onderzoek in te stellen naar de zaligverklaring van de stichter. In 1950 stelde bisschop Mutsaerts van Den Bosch het officiële proces tot zaligverklaring in werking met de benoeming van een speciale onderzoeksrechtbank. Deze rondde in 1953 haar onderzoek af, waardoor de zaak in Rome in gang gezet kon worden. In de loop van de jaren zestig verminderden de activiteiten om de zaligverklaring doorgevoerd te krijgen. Tijdens het pontificaat van Johannes Paulus II kreeg het proces weer een nieuwe impuls onder druk van vooral de provincies van de Congregatie van de H. Familie in Frankrijk, Polen en Madagascar.
- Kort na het sluiten van het bisschoppelijk onderzoek werd op gezag van de bisschop het stoffelijk overschot van pater Berthier opgegraven om dit voor verder bederf te behoeden. Na deze opgraving, op 22 april 1953 in de kloostertuin op het voormalig bastion Bekaf, trokken de Gravenaars in groten getale eerbiedig langs het stoffelijk overschot. Hij werd bijgezet in een speciale grafkapel, 'die voor iedereen toegankelijk is, om zodoende een ieder in staat te stellen er te komen bidden en de voorspraak van pater Berthier in te roepen'. In november 1994 vertrokken de 'Franse paters' uit Grave. Besloten werd om het stoffelijk overschot van Berthier over te brengen naar La Salette. Onder toezicht van de burgemeester werd het lichaam op 27 juni 1995 opgegraven en naar Frankrijk vervoerd.
↑ top
Verering - Al kort na zijn overlijden bestond er een bijzondere verering voor pater Berthier. In de Stellingen en artikelen voor te leggen in de zaak der Zalig- en Heiligverklaring van de dienaar Gods Joannes-Baptist Berthier uit 1950 worden negen wonderbaarlijke genezingen vermeld die toegeschreven worden aan de voorspraak van de pater. Bij het verkrijgen van deze voorspraak was gebruik gemaakt van een afbeelding van Berthier, vermoedelijk voorzien van een stukje stof, enige haren of een (noveen-)gebed tot de 'Dienaar Gods'. Twee van deze genezingen gebeurden in Grave zelf.
- In 1958, vijf jaar na de bouw van de grafkapel, werd geconstateerd dat er sindsdien dagelijks vereerders uit Grave en van elders aan zijn graf kwamen bidden. Speciaal op zijn sterfdag werd Berthier herdacht in een mis. De individuele bedevaartgangers die uit devotie voor de persoon zijn graf bezochten, waren veelal leden van de Congregatie der Missionarissen van de H. Familie uit Nederland en Frankrijk.
- Sedert 1988 was er tevens sprake van een georganiseerde bedevaart. Na enige ontmoetingen tijdens de Lourdesbedevaart besloten een aantal Franse vereerders van de pater om op 2 oktober 1987 een Association internationale des Amis du père Jean Berthier op te richten. Een belangrijke stimulerende rol in deze organisatie werd vervuld door pater Louis-Michel Brolles m.s.f. Onder zijn leiding werd van 15 tot 18 april 1988 ter gelegenheid van de 80e sterfdag van Berthier een bedevaart 'Retour aux sources' georganiseerd naar Grave. De pelgrimstocht vertrok vanuit diens geboortedorp Châtonnay. De bedevaartgangers waren overwegend Fransen en wel voornamelijk leden van de congregatie of bloedverwanten van pater Berthier. Doel van de tocht was om bekendheid te geven aan het leven van de pater. De groep werd op 16 april verwelkomd door De Harmonie De Stad Grave en het Cloveniersgilde. Vervolgens werden zij op het stadhuis van Grave met erewijn ontvangen. De volgende dag legden zij bloemen op zijn graf en woonden zij de mis bij.
- Een jaar later, van 1 tot 6 mei 1989, werd een tweede bedevaarttocht 'Retour aux sources; Châtonnay - Annonay - Chaponost - Grave' gehouden. Deze werd afgesloten met een bezoek aan de bollenvelden bij Lisse. Hoewel in 1990 de 150e geboortedag van pater Berthier uitgebreid gevierd werd in Frankrijk, werd er dat jaar geen nieuwe bedevaart georganiseerd. Pas in februari 1995 kwamen de Fransen nog eenmaal naar de grafkapel in Grave. Bij die gelegenheid werd ook het overbrengen van het lichaam van Berthier naar Frankrijk besproken en geregeld. Ook hierin hebben pater Brolles en zijn Association een belangrijke rol gespeeld.
↑ top
Materiële cultuur - In de grafkapel aan de Maas waren zeven ex-voto's (marmeren plaquettes) aangebracht, alle door Fransen, onder meer als dank voor genezing. De eerste en grootste werd tijdens de eerste bedevaart in 1988 bevestigd met als opschrift 'Admiration et reconnaissance. La Famille et les Amis du père Berthier. 17 avril 1988'. Bij deze zelfde gelegenheid werden nog drie kleinere marmeren ex-voto's bij het graf geplaatst: 'Reconnaissance M.G. M.G.', 'Reconnaissance 1988 L.D.' en 'Merci père Berthier 1988 B.L.'. Na de tweede bedevaart in 1989 werden drie nieuwe plaquettes aangebracht: 'En remerciements A.M.E. 1989', 'Merci pour guérison P.J. 1989' en 'Chatonnay mai 1989. Merci S.G.'. Na het overbrengen van het stoffelijk overschot naar La Salette zijn aldaar in 1995 nog eens vier ex-voto's, onder meer uit dankbaarheid wegens bescherming, bij het graf geplaatst.

Devotioneel drukwerk
- Devotieprentjes e.d.: 1 'Gebed voor de zaligverklaring van den Dienaar Gods Pater Joannes Bapt. Berthier' (11,5 x 7 cm; impr. Den Bosch 24 februari 1930, verschillende versies met telkens een andere afbeelding van Berthier; tevens verschenen in het Frans en Duits); 2 idem als vouwblaadje in het Duits (Werthenstein (Zwits.)); 3 vouwblaadje (11,5 x 7 cm) aangevuld met 'Enkele gedachten van Pater Berthier', een korte levensbeschrijving en een stukje stof van de habijt van de pater (impr. Den Bosch 25 september 1948, met verschillende afbeeldingen van Berthier); 4 idem, Franse versie (impr. Den Bosch 12 maart 1949); 5 ansichtkaart met een foto van het interieur van de kapel en een buste van Berthier als inzet, op de achterzijde de tekst 'Le tombeau du Père Jean Berthier à Graves (Hollande) (Les Amis du Père Berthier, Davésieux: Louis Volozan Imprimeur, [ca. 1990]) .
↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Goirle, provinciaal archief van de Congregatie van de Missionarissen van de H. Familie (m.s.f.). Grave, streekarchief Brabant-Noordoost, rayon Land van Cuijk: Knipselarchief, doss. J. Berthier.
Literatuur: J. van Dinteren, Zilver en zegen. De missiecongregatie van pater Berthier 1895-1920 (Grave: Missiehuis van de H. Familie, 1920); H.J. Barnhoorn, Stellingen en artikelen voor te leggen in de zaak der Zalig- en Heiligverklaring van de dienaar Gods Joannes-Baptist Berthier Missionaris van O.L.Vr. van La Salette en stichter van de Congregatie der Missionarissen van de H. Familie (Grave: Missionarissen van de H. Familie, 1950); G. van Asseldonk, 'Pater Jean Berthier 1840-1908', in: Graafsche Courant, 10 oktober 1958; H.J. Barnhoorn, Priester voor heel het volk. Het leven van Pater Jean Berthier (Hilversum: Paul Brand N.V., 1960); 'Pelgrimstocht ter gelegenheid 80ste sterfdag stichter Heilige Familie: Pater Berthier: Fransman die naar Grave kwam', in: Graafsche Courant, 13 april 1988; L.M. Brolles, A tout mon peuple. La vie et l'oeuvre du père Jean Berthier (z.p.: Centre Jean Berthier, 1988); J. Günter, 'Berthier', in: Marienlexikon, dl. 1 (St. Ottilien: Eos Verlag, 1988) p. 456; Emile Gemmeke, Vaderlandse vromen. Over Nederlandse heiligen en (kandidaat-) zaligen (Utrecht: Secretariaat van het R.K. Kerkgenootschap in Nederland, 1993) p. 22; A.J. Brekelmans & A.A.J. Pfaff, Missionarissen van de Heilige Familie. Herdenking bij een eeuwfeest (Goirle: Nederlandse Provincie van de Missionarissen van de Heilige Familie, 1995); '"Jammer hoor, ik dacht dat je iets kon zien". Verzegelde kist met lijk pater Jean Berthier naar Frankrijk', in: De Gelderlander, 28 juni 1995.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Grave; Meertens Instituut volkskundige vragenlijst 64a (1993). Prentje van Berthier, uit de collectie J.A. Bomans, opgenomen in BiN-dossier (acquisitie 2012).

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.