- De ten zuidoosten van het dorp Gulpen gelegen Gulpe(ne)rberg werd in 1834 bij het katholieke missiewerk betrokken. Aan het slot van een door de redemptoristen georganiseerde volksmissie in Wittem werd daar op 8 januari 1834 een missiekruis geplant. De parochianen van Gulpen eisten vervolgens voor de dekenaatskerk ook een kruis, zodat op 9 januari een tweede missiekruis (vier meter hoog) op de Gulperberg werd geplant, tegenover de parochiekerk. Het kruis werd in of omstreeks 1976, vanwege de verkoop van een perceel grond, iets verplaatst en van een nieuw corpus voorzien. Het kruis staat op zo'n 200 meter van het Mariamonument, in een klein plantsoentje in de bocht van de Panoramaweg voor een restaurant.
- Een eeuw later waren redemptoristen opnieuw partij in de plannen om de 'berg' nog nadrukkelijker bij het godsdienstig leven in het dekenaat Gulpen en het bisdom Roermond te betrekken. Bisschop G. Lemmens van Roermond vroeg de redemptorist Janssen uit Wittem plannen te ontwikkelen voor een groots mariaal monument. Op 16 maart 1935 werd de stichting Maria-monument opgericht, waarin onder meer pastoor-deken H. Frens, de burgemeesters W. Prick van Gulpen en H.J. Rhoen van Vaals, rector B. Lijdsman van het redemptoristenklooster te Wittem en R. graaf de Marchant et d'Ansembourg uit Gulpen zitting hadden.
- Van de gemeente werd in februari 1935 een strook grond (700m2; kadastraalnr. C.1678) voor de symbolische som van één gulden overgenomen door het dekenaat Gulpen. Het monument werd ontworpen door Piet Gerrits en het beeld werd gemaakt door Charles Vos uit Maastricht. Aannemer A. Lemmens uit Gulpen bouwde het monument en goot de sokkel uit beton, met een plint van natuursteen. Het bijna 13 meter hoge Mariamonument (kosten ca. ⨍7.000) werd op 30 mei 1935 door bisschop Lemmens zelf ingewijd. Rondom het monument is vervolgens een park aangelegd (ø ca. 20 m), met voor het monument een wit-blauw hekwerk waarop letters 'M' (van Maria) en blauwe sterren zijn bevestigd en een betonnen offerblok met de tekst 'Offer ter ere van Maria'. Daar staan ook drie vlaggenstokken, een zitbank en verlichting. Voor de bezoekers is een parkeerplaats aangelegd. Doordat enige decennia geleden op de Gulperberg meer struiken en bomen zijn geplant, is vanuit het dal het zicht op het monument sterk verminderd.
- De bouw van dit Mariamonument sluit in zekere zin aan bij een traditie van in de 19e eeuw opgerichte grote en verheven Mariabeelden op openbare, bijzondere locaties (vgl. het beeld van Notre Dame de France (1860) in Le Puy (F), de Mariensäule (1866) op de Markusberg bij Trier (D) en de Mariazuil (1900) voor O.L. Vrouw Behoudenis der Kranken in ⟶ Sittard). Verder werden na 1935 ook in Kerkrade (1937), Gennep (1938) en Schinnen (1939) Mariamonumenten opgericht naar aanleiding van de toewijding van de gelijknamige dekenaten aan Maria. De monumenten van Kerkrade (Hamboskapel) en Schinnen (kapel O.L. Vrouw, Koningin van de Vrede) zijn net zoals dat van Gulpen gelegen op een hoger punt. Deze drie dekenaten beschikten in tegenstelling tot de andere Roermondse dekenaten niet over een oud mariaal bedevaartoord waaraan een eigen dekenale cultus gekoppeld zou kunnen worden; mede daarom is op die plaatsen tot de oprichting van een dergelijk monument overgegaan.
 

Mariale toewijding
- De top van de Gulperberg werd rond het midden van de 19e eeuw reeds gebruikt met een devotioneel doel. Sinds de plaatsing van het missiekruis in 1834 werd er gepreekt en trokken jaarlijks processies de berg op.
- Ruim honderd jaar na de plaatsing van het missiekruis werd op 16 maart 1935 de 'Stichting Mariamonument Gulpenerberg' opgericht. Het inititatief voor een groot Mariamonument was genomen door 'Vader-Bisschop' G. Lemmens. Er is een samenhang tussen deze fervente Mariavereerder en zijn vastenbrief van 1935, waarin hij aankondigde om stelselmatig alle gezinnen, organisaties, instellingen, parochies en dekenaten in zijn bisdom aan Maria te gaan toewijden. Op 20 mei van dat jaar liet hij nieuwe brieven naar de parochies uitgaan met de oproep om vanwege het behoud van de (internationale) vrede, en ter oplossing van de economische crisis en de sociale onrust rond de mijnen de voorspraak van Maria Koningin van de Vrede in te roepen.
- Door pastoor-deken H. Erens van Gulpen werd begonnen om geld in te zamelen in de 22 plaatsen binnen het dekenaat Gulpen - zelf ook toegewijd aan Maria - waarbinnen het monument geplaatst zou worden (de plaatsnamen zijn in de sokkel van het monument gebeiteld: Epen, Oud-Valkenburg, Vijlen, Gulpen, Wittem, Holset, Schin op Geul, Wijlre, Eijs, Ransdaal, Wahl- en Nijswiller, Noorbeek, Sibbe en IJzeren, Mheer, Vaals, Reymerstok, Mechelen, Slenaken, Lemiers, Margraten, Schulder, Banholt). Voorafgaand aan de bouw van het monument was reeds op 6 januari een mast geplaatst met de 'Koninginnevaan' als zinnebeeld van de mariale actie.
- Aan de inwijding ging in het gehele dekenaat een spirituele voorbereiding vooraf in de vorm van een octaaf (van 19 tot 26 mei) en daarbinnen een triduum ter ere van Maria. Het octaaf zou eindigen met de toewijding van alle parochies, huisgezinnen en verenigingen aan Maria. De redemptoristen van Wittem waren bij de organisatie betrokken. Deken Erens, die ook voorzitter was van het hoofdcomité voor de Mariafeestelijkheden, schreef eveneens de gemeente Gulpen aan met het verzoek zich bij het octaaf aan te sluiten en de burgemeester namens alle katholieke inwoners een gemeentelijke toewijding te laten uitspreken. Het is onbekend of hij hierin heeft bewilligd. Op 26 mei vond de huldiging van Maria als koningin van de parochie Gulpen plaats, met een optocht van alle plaatselijke verenigingen, koren etc. Op Hemelvaartsdag (30 mei) 1935 vond uiteindelijk de dekenale viering met alle parochies plaats. In aanwezigheid van 'duizenden' (Limburger Koerier in 1935: '25.000-30.000') Limburgers werd het beeld onthuld en hebben de aanwezigen zichzelf en hun kinderen toegewijd aan Maria en 'hun nooden en kommer de Moeder Gods aanbevolen'. Er was een 'Toewijdingslied der kinderen' geschreven, waarin 'Limburgs mannen, Limburgs vrouwen, Limburgs kindren almeteen' werden opgeroepen zich te 'scharen rond hun Rijksvorstinne' (het lied werd tevoren, op 26 mei, ook bij de Lourdesgrot te Vaals gezongen) en een lied 'voor geheel het volk'. Het monument en de vestiging van een mariale beweging in het dekenaat Gulpen werden gezien als 'een krachtige, doelbewuste, gecoördineerde actie om 't Maria-Rijk in Zuid-Limburg te vestigen'. De stoet met de gekostumeerde groepen en 20 (historische) praalwagens was opgezet volgens de idee van 'Maria is de nieuwe Eva'; er waren vijf onderdelen, vier volgens de vier Mariatitels op het monument en de vijfde als 'Maria Koningin'. Frans Erens schreef in De Nieuwe Gids een beschouwend commentaar, plaatste de manifestatie in zijn tijd en gaf de deelnemende 'landbevolking' in romantisch getinte beelden gelijk:

'in hun trachten om zich vast te houden aan geestelijke realiteiten, nu wij om ons heen zooveel hebben zien wankelen en schudden, dat wij van onze jeugd af als vaststaande realiteit hebben leeren beschouwen'. (...) 'Toch was het mooiste van alles dat beweeglijke lint dier tallooze menschen, jonge en oude, mannen, vrouwen, meisjes en kinderen, die allen voorbij trokken met den uitgestrekten rechterarm het eeresaluut brengend aan de rose-violette bisschopsfiguur. (...) En al die handen waren teekenend als menschelijke gezichten. Daar waren de handen van oude boeren, samengetrokken van het zich klemmen om spade en ploeg, handen van oude vrouwen gekerfd door al de zorgen aan anderen gegeven, handen van heel jonge meisjes en kinderen, nog week en ongerimpeld, die nog vóór zich hadden al wat moet worden gedaan in het leven. Er was een langzaam voorbijgaande stroom van duizenden handen, symbolen van den arbeid, die de straf en het geluk is van het menschengeslacht.'

- De gewenste permanente verlichting van het monument leverde vanwege de hoge kosten voor de stichting en de 'versieringscommissie' problemen op. De gemeente werd gevraagd bij te dragen in de kosten.

Dekenale Mariahulde
- Op 15 augustus 1958 namen meer dan 10.000 gelovigen deel aan de 'Dekenale Mariahulde', uit alle parochies van de zuidoosthoek van Limburg. Deken L.J. Dols celebreerde toen het lof op de markt in het dorp Gulpen; de pastoor van Grevenbicht sneed in de predikatie de boodschap aan van Maria Onbevlekt Ontvangen. Het was namelijk honderd jaar geleden dat in het bedevaartoord Lourdes de Mariaverschijningen waren begonnen. Daarna trokken de aanwezigen per parochie processiegewijs naar het Mariamonument dat 'getuigt van de liefde voor de Moeder Gods door het Limburgse volk'. De processie telde bruidjes, schutterijen, sportverenigingen, religieuzen van kloosters uit de omgeving, verkenners, welpen etc. Op de noordflank van de berg was een groot podium gebouwd, met als achtergrond tientallen vaandels, vlaggen en wimpels, alwaar een Lourdesspel werd opgevoerd en een zogenoemde 'Levende Rozenkrans' werd gebeden (waarbij de geheimen van de rozenkrans werd uitgebeeld). In 1960 werd een uitgebreide 'Mariahulde' nog een keer herhaald.
- Het bisdom Roermond propageerde in het algemeen het bezoek aan 'het mooiste monument van O.L. Vrouw'. Men werd opgeroepen om het in mei te bezoeken, immers daar 'schouwt onze Moeder over het schone Limburgse land en zijn goede mensen'. Het monument werd aldus als een provinciaal en diocesaan mariaal heiligdom naar voren geschoven.
- Aan het einde van de 20e eeuw werd nog jaarlijks aan het einde van de oogsttijd (begin september) door de Limburgse Katholieke Plattelands Jongeren een lichtprocessie vanuit de kerk van Gulpen gehouden. Het ritueel is tegelijk bestemd voor leden van agrarische organisaties uit de wijde omgeving. Meertens en De Meyer (1965) vermelden dat 'O.L. Vrouw van Gulpen' werd aangeroepen voor de verkrijging van gunstig weer. Bij aanhoudende droogte zijn wel eens groepsbedevaarten vanuit Wylre naar het monument ondernomen.

Herdenking en toerisme
- Na de terugval van de jaren zestig verklaarden in 1979 omwonenden die het beeld verzorgden, dat gezien de bezoekersaantallen, het vele offeren en bidden de locatie (weer) 'tot de bedevaartplaats van Gulpen begint uit te groeien'. Op 18 mei 1985 werd het gouden jubileum van het Mariamonument gevierd, met een 'bedetocht' van 2500 deelnemers van de dekenale kerk naar het monument. Bisschop J.M. Gijsen hield een korte plechtigheid bij het monument en wijdde bij die gelegenheid het dekenaat opnieuw toe aan Maria. Na 1985 heeft het monument ook een functie gehad binnen parochiële activiteiten, zoals Amnesty-wakes en vredesvoettochten. 
- Omdat het monument op een fraaie en indrukwekkende locatie werd geplaatst, met een uitzicht over het Limburgse landschap, heeft de plaats altijd veel bezoekers getrokken die uit toeristische motieven kwamen. Beeld en monument zijn zodoende ook opgenomen in de 'Mergellandroute', waardoor ook veel niet-mariaal geïnspireerde wandelaars, fietsers en touringcars passeren. Tegelijk is het park ook een tussenstatie voor bedevaartgangers naar en van het nabijgelegen Gerardusheiligdom in ⟶ Wittem, die soms met hun touringcar een omweg via de Gulperberg maken. De redemptoristen maakten geregeld reclame voor dergelijke heilige plaatsen of religieuze bezienswaardigheden (zoals de basilieken van ⟶ Maastricht en ⟶ Meerssen). 
- Ieder jaar worden er door het Gulpense Mariacomité drie groepsbedevaarten naar het monument georganiseerd, twee op de laatste zaterdag van mei en een op de zaterdag voor Maria Hemelvaart. Agrarische organisaties als de LLTB, de KPJ en de LWB houden in september een bedevaart. Op 15 augustus wordt elk jaar vanuit de parochiekerk een bidprocessie naar het monument houden. Op de feestdagen worden drie vlaggen opgehangen: twee blauw-witte Mariavlaggen en een Nederlandse vlag. Het is mogelijk om ter verering van Maria en tegen betaling van ⨍5,- een hele avond de schijnwerpers op het monument te laten branden.
- Eind jaren negentig van de 20e eeuw werd in mei (vanwege het veelal slechtere weer niet in oktober) elke dag bij het Mariabeeld de rozenkrans gebeden door zo'n 15 à 25 personen.

Archivalia: Gulpen, archief parochie St. Petrus, inv.nrs. 222-226. Gulpen, gemeentearchief, dossier Mariamonument; Maastricht, Rijksarchief in Limburg: bisdomarchief 1840-1940.
Tekstedities: [pastorale brieven van G. Lemmens, 1935], in: Analecta voor het bisdom Roermond 20 (1935) p. 1-7, 63-65.
Literatuur: J. Craandijk, Wandelingen door Nederland, dl. 2 (Haarlem: Tjeenk Willink, 1883; 2e dr.) p. 222, Gulperberg; 'De groote Limburgsche Mariahulde', in: Katholieke Illustratie 69 (1935) p. 1707, met foto's; 'Maria-huldiging', in: Vaalser Anzeiger, 30 maart 1935; 'De Maria-feesten te Gulpen', in: Limburger Koerier, 20 mei 1935, met beschrijving Mariastoet; 'Massale Mariahuldiging te Gulpen', in: Limburger Koerier, 29 mei 1935; 'Dekenaat Gulpen wijdt zich Maria toe', in: Limburger Koerier, 31 mei 1935; Piet Gerrits, 'Het Monument', in: Maria-Koningin. Extra-uitgave voor het dekenaat Gulpen, nr. 4 (6 april 1935) p. 1; Frans Erens, 'Gulpens Mariafeest', in: De Tijd, 5 juli 1935 [herdrukt naar de tekst in het julinummer van De Nieuwe Gids]; 'Van Gulpen uit begint de victorie', in: Standaard van Maria 15 (1935) p.180-187; 'Waarom toewijding aan Maria?', in: Mariaklok, Limburg aan Christus door Maria 1 (1938) nr. 5, p. 33-35; ''t is Mei!', in: Credo, diocesaan weekblad voor het bisdom Roermond 3 (4 mei 1951) nr. 18, met foto; 'Mariahulde te Gulpen', in: Nieuwe Limburger, 16 augustus 1958; 'Devotieplaatsen ter ere van Maria', in: Piusalmanak. Jaarboek van Katholiek Nederland 87 (1961) p. 525; P.J. Meertens & M. de Meyer, Volkskunde-atlas voor Nederland en Vlaams-België. Commentaar aflevering II (Antwerpen/Utrecht: Standaard, 1965) p. 12, O.L. Vrouw van Gulpen; Veldkruisen 'Gulpen' (Gulpen: Alberts, 1976) p. 8, 12-13, 24, Mariamonument en missiekruis; 'Voetprocessie naar Mariabeeld', in: Limburgs Dagblad, 4 september 1979, p. 10; 'Maria-monument in Gulpen bestaat 45 jaar', in: Informatiebulletin bisdom Roermond 8 (1980) nr. 11, p. 18-19; Albert Verbeek, 'Kunstwerke in der Landschaft', in: Eduard Trier & Willy Weyres ed., Kunst des 19. Jahrhunderts im Rheinland. Architektur I Kultusbauten (Düsseldorf: Schwann, 1980) p. 24, 29, over de Mariensäule bij Trier; 'Dekenaat Gulpen viert 50 jaar Maria-verering', in: De Limburger, 11 mei 1985, p. 8; 'Het spirituele van de mens is gedaald', in: Limburgs Dagblad, 15 mei 1985; J.H.M. Evers & P.G.J. Post ed., Historisch repertorium met betrekking tot Wittem als bedevaartsoord (Heerlen: HTP, 1986) p. 130-132, over missiekruis; Renaat van der Linden, Mariabedevaartvaantjes. Verering van Onze-Lieve-Vrouw op 1175 vaantjes (Brugge: Tabor, 1988) p. 121; G. Extra e.a. ed., De kleine monumenten (Schinnen: Ver. Historie Schinnen, 1990) p. 155-168, over Mariamonument te Schinnen; F.G.H.M. Crutzen, 'Geloven op straat. Openbare godsdienst-oefeningen buiten de gebouwen en besloten plaatsen in de dekenaten Gulpen en Meerssen, 1848/1857', in: Jaarboek 'Historische studies in en rond het Geuldal' (1992) p. 142, 147-148, over de missie in 1834; Jos. L'Ortye, Voorlopige inventaris van het archief van de Sint Petrusparochie Gulpen (1621-1984) (Gulpen: beperkte oplage in fotokopie, 1993) p. 14; Met de blik naar het oosten. Piet Gerrits (1878-1957) (Nijmegen: Museum Commanderie van Sint-Jan, 1992) p. 45, vermelding ontwerp Mariamonument; Leo Ewals, Piet Gerrits (1878-1957). Religieus historieschilder (Amersfoort: Wilco, 2022) p. 289-290.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Gulpen; informatie in 1999 van M.J. Bormans-Habets van het Mariacomité.