Broeksittard, H. Brigida

Cultusobject: H. Brigida Open Street Maps
Datum: 1 februari ( + octaaf)
Periode: 19e eeuw (?) - ca. 1955
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk O.L. Vrouw Geboorte
Adres: In de Camp 3, 6137 TE Broeksittard
Gemeente: Sittard
Provincie: Limburg
Bisdom: Roermond
Samenvatting: Volgens een plaatselijke overlevering stamt de Broeksittardse verering van Brigida, als patrones van het hoornvee, uit het nabijgelegen ⟶ Nieuwstadt. In ieder geval sinds de 19e eeuw tot begin jaren vijftig van de 20e eeuw kwam men uit omliggende dorpen individueel of in processie naar Broeksittard, waar onder meer de relikwie werd vereerd en brood gezegend.
Auteur: Guus Janssen
Illustraties:
Topografie - De plaats Broeksittard is gelegen ten oosten van Sittard, tegen de grens met Duitsland. Anno 2000 maakt het deel uit van de buitenwijken van Sittard.
- In 1934 werd de parochiekerk van Broeksittard, waarin een middeleeuwse zaalkerk opgenomen was, vervangen door de huidige parochiekerk die werd ontworpen door Jos Wielders. Als patrones wordt al in 1323 O.L. Vrouw genoemd.
↑ top
Cultusobject - Brigida (1 februari), patrones van Ierland, werd omstreeks 455 gedoopt door een leerling van St. Patrick. Zij was de stichteres en abdis van het klooster Kildare (Ierland) en leefde in afzondering van de wereld in een cel onder een grote eik. Brigida karnde de melk van haar koe en gaf de boter weg aan de armen. De heilige wordt daarom vaak afgebeeld met een koe die aan haar voeten ligt. Brigida is patroonheilige van de veeteelt en wordt veelal aangeroepen tegen ziekten onder het vee.
Daarnaast wordt zij ook wel beschouwd als beschermster van armen, kraamvrouwen en kinderen. Zij werd vooral vereerd in de Keltische gebieden, maar daarnaast bijvoorbeeld ook in het Nederrijngebied en in de Nederlanden, met name in het oostelijke deel van de huidige provincie Noord-Brabant en in Limburg.
- De botreliek van Brigida bevindt zich in een zilveren reliekhouder in de vorm van een stralenmonstrans (hoogte 35 cm) uit de 19e eeuw; in 1844 was er nog sprake van 'een kleen Premonstrantje van verguld koper bevattende eene particul van St. Birgitta'. Onder de reliek staat op een papierstrookje: 'S. Brigidae V. Abb.'. Het authenticiteitscertificaat bij de reliek is op 10 april 1792 in Rome afgegeven door aartsbisschop F.X. Passari van Larissa (Gr).
- Het beeld van de H. Brigida (hoogte 80 cm, gepolychromeerd hout, 18e of 19e eeuw) toont de heilige in kloosterhabijt met scapulier; in de linkerhand draagt ze een staf, in de rechterhand een (later toegevoegd) kruisbeeld, aan haar voeten staat een koe; bij het beeld hoort een zilveren kroon en het voetstuk is voorzien van het opschrift: 'S. Brigida patrones VHHV' (van het hoornvee).
↑ top
Verering

- Waarschijnlijk in 1792 ontving de kerk van Broeksittard een reliek 'ex ossibus' van Brigida. Mogelijk markeert de komst van deze relikwie het begin van een Brigidadevotie te Broeksittard. Aan het einde van de 19e eeuw werd de oorsprong van de devotie via een volksverhaal, gepubliceerd in dichtvorm in 1879, ook op een andere wijze aangeduid. In het nabij gelegen ⟶ Nieuwstadt vierde men 'oudtijds' het feest van St. Brigida en in Broeksittard dat van St. Jan. Omdat het op de feestdag van Brigida altijd regende, zouden de inwoners van Nieuwstadt een andere heilige hebben gezocht en ging men een ruil aan met Broeksittard. Deze voor de Broeksittardenaren ogenschijnlijk ongunstige ruil werd in de volksmond aangeduid met de naam 'De Futel' (van foetelen: vals spelen, voor de gek houden) en nog steeds heten de inwoners van Nieuwstadt 'Futelaers'. Nu wilde het toeval dat het Brigidafeest in Broeksittard voortaan druk bezocht werd terwijl op de feestdag van St. Jan in Nieuwstadt de bezoekers nauwelijks kwamen opdagen.
- In 1879 werd de Brigidabedevaart beschreven door de pastoor van Broeksittard, J.Th.H. Beunen. Op het feest van Brigida (1 februari) en in het volgend octaaf kwamen pelgrims uit bijna al de omliggende gemeenten, ook uit Duitsland, naar Broeksittard. De vereerders van de beschermster van het hoornvee trokken luid biddend en zingend naar de kerk. Dit gebeurde ook bij besmettelijke veeziekten. Men kwam dan individueel, maar ook processiegewijs, voorafgegaan door een kruis met vaan en begeleid door priesters in kerkelijke gewaden, gedurende acht dagen achtereen. Nog in de eerste helft van de jaren vijftig van de 20e eeuw werd de feestdag gevierd en kwamen er bedevaartgangers uit onder meer Born, Holtum, Susteren en Nieuwstadt. Er was gezegend water en brood te verkrijgen.
- Op de feestdag van Brigida werd in de jaren dertig van de 20e eeuw een viertal missen gelezen, inclusief een hoogmis met feestpredikatie. Na de diensten was er broodzegening en werd de relikwie vereerd. Het brood werd ter zegening op de communiebank gelegd. Op Brigidadag was er in Broeksittard winterkermis. Na de Tweede Wereldoorlog breidde het rituele repertoire zich enigszins uit, in de Kerkklok werd voortaan ook de zegening van water genoemd (tot en met 1964) op 1 februari. In 1953 was er nog sprake van 'de traditionele toeloop van pelgrims', maar binnen enkele jaren zou de verering verlopen.
 

↑ top
Materiële cultuur - Monstrans: Brigida is afgebeeld bij de lunula van een monstrans, eigendom van de parochie, in de vorm van een toren, gemaakt kort na 1900.
- Gebrandschilderd raam: een van de ramen in het schip van de kerk uit 1934 (vervaardigd door L. van der Essen te Roermond) toont een afbeelding van Brigida; zij is afgebeeld als abdis met in haar linkerhand een kromstaf.
- Plaquette: in 1947 liet pastoor Th. Mulder uit dankbaarheid voor het behoud tijdens de Tweede Wereldoorlog een plaquette aanbrengen in de kerk bij de doorgang van het kerkschip naar het portaal. De tekst vermeldt onder meer: 'Door Gods goedheid, de bescherming van Maria, St. Brigida en St. Lambertus bleef onse kerk en ons dorp gespaard'.
↑ top
Bronnen en literatuur

Archivalia: Broeksittard, parochiearchief. Sittard, gemeentearchief: parochiearchief H. Petrus en Paulus, nr. 201, inventaris Broeksittard 1844; n3.3 (doos C), 1879/44. Roermond, bisdomarchief: J.P.H.M. Rouwet, Inventaris van het kerkelijk kunstbezit van parochie O.L. Vrouw Geboorte te Broeksittard (Roermond 1977).
Literatuur: M. [Jansen], 'Limburgsche sagen en legenden, De Futel', in: De Maasgouw 1 (1879) p. 142-143; Pierre Kemp, Limburgsch Sagenboek (Lutterade: Fonds voor Heemkunde, 1925) p. 77, foetel; [losse berichten], in: Kerkklok, onder meer: 25 januari 1930, 29 januari 1949, 31 januari 1953, 30 januari 1954; Th. Mulder, 'Broeksittard en zijn verleden en heden' (deel II), in: De Limburger, 18-4-1934; Th. Mulder, 'St. Brigida en de folklore', in: De Speurder (advertentieweekblad) 11 (31 januari 1947); Maurits de Meyer, Volkskunde-atlas voor Nederland en Vlaams-België. Commentaar bij de kaarten 21-29. Volksgeneeskunde (Antwerpen/Utrecht: Standaard Wetenschappelijke uitgeverij, 1968) p. 49; J.L. Offermans, Sittard in oude ansichten (Zaltbommel: Europese Bibliotheek, 1969) p. 136, foto kerkinterieur met Brigidabeeld; Guus Janssen, 'Archivaria' (Sittard: Stg. Ch. Beltjens, 1988) p. 19, 24-25; A.M.P.P. Janssen, 'De relaties tussen het Sittardse St.-Petruskapittel en de parochies in de omgeving', in: P.H. Nève ed., Sittard uit bronnen geput (Sittard: Stg. Historie Sittard, 1993) p. 232-234; Edda Frankot, Brigida. Een Ierse maagd op reis. Het beeld van Brigida van Kildare in haar vitae. Levens en verering (Groningen: ongepubliceerde doctoraalscriptie mediaevistiek RU, 1999) p. 97.
-Berichten over de parochie en de cultus verschenen in de De Kerkklok, uitgegeven als bijlage bij De Limburger tussen 1931 en 1937 op de zaterdag vóór 1 februari.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Broeksittard; Meertens Instituut volkskundige vragenlijst 23 (1959) L 434a: L 0426, L 428; Utrecht, Stichting Kerkelijk Kunstbezit in Nederland parochiedossier Broeksittard; mondelinge mededelingen in 1998 van J.W. Schings te Broeksittard (*1910).

 

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.