Margraten, H. Andreas

Cultusobject: H. Andreas Open Street Maps
Datum: 30 november
Periode: 1875 (?) - ca. 1965
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk van St. Margaretha
Adres: Pastoor Brouwersstraat 19, 6269 BP Margraten
Gemeente: Margraten
Provincie: Limburg
Bisdom: Roermond
Samenvatting: Wanneer de Andreasbedevaart naar Margraten is ontstaan, is onduidelijk, mogelijk in het laatste kwart van de 19e eeuw. Tot in de jaren zestig van de 20e eeuw werd op 30 november in Margraten het feest van Andreas met bijzondere aandacht gevierd. Aan de viering waren een reliekverering en een kinderzegening ter bescherming tegen kinkhoest verbonden. Ook uit de omgeving kwamen bedevaartgangers naar Margraten. Tegen het eind van de jaren zestig was het bedevaartkarakter al verdwenen.
Auteur: Antoine Jacobs
Illustraties:
Topografie - De Andreasverering concentreerde zich in de Andreaskapel in de Margarethakerk, die in de dorpskern van Margraten ligt. In een charter uit 1262 wordt melding gemaakt van een 'ecclesia' in Margraten, die een hulpkerk is van Gulpen. Nog in de tweede helft van de 13e eeuw werd Margraten een zelfstandige parochie. De pastoor van Gulpen had tot 1428 het patronaatsrecht, dat vervolgens overging op de plaatselijke heer.
- De oudste kerk van Margraten is waarschijnlijk een zaalkerk geweest, waaraan een toren en een laatgotisch koor zijn toegevoegd. De kern van de toren stamt uit de 14e eeuw, terwijl het koor uit het laatste kwart van de 15e eeuw dateert. Het schip van de zaalkerk werd in de eerste helft van de 19e eeuw vervangen door een driebeukige aanleg. Architect A.J.N. Boosten uit Maastricht ontwierp de plannen voor de huidige kerk, die in twee fasen tussen 1922 en 1928 werd gebouwd. Het oude schip werd gesloopt (toren en koor bleven behouden) en dwars op de as van de oude kerk werd later een nieuw eenbeukig schip met een halfronde koorpartij gebouwd.
- In de 19e eeuw stond het barokke Andreasaltaar in de noordelijke zijbeuk van de kerk. In de huidige kerk was er een aparte Andreaskapel, die rechts van de hoofdingang lag. Deze kapel was in 1998 al enige jaren getransformeerd tot verwarmingsruimte. Het Andreasbeeld stond in 1998 op een sokkel in het schip der kerk bij de oostelijke zij-ingang. Bij de toegang tot het oxaal stond nog een tonnetje met het opschrift: 'St. Andreaswater'.
↑ top
Cultusobject - De apostel Andreas, broer van Simon Petrus, was samen met Johannes de eerste volgeling van Jezus Christus (Joh. 1: 35-40). Na Christus' dood zou hij het evangelie verkondigd hebben in de landen aan de Donau,en te Patras in Achaia de kruisdood zijn gestorven. Andreas (feestdag 30 november) is de patroonheilige van Rusland en Schotland; ook in België werd hij in veel plaatsen vereerd. Vanaf het einde van de 12e eeuw wordt hij in de kunst meestal voorgesteld met het X-vormige Andreaskruis.
- De kerk bezat een Andreasreliek; deze was in 1998 niet meer aanwezig.
- Het gepolychromeerde lindehouten Andreasbeeld (131 cm hoog) stamt uit het laatste kwart van de 19e eeuw. Op stilistische gronden wordt aangenomen dat het vervaardigd is in het atelier van Houtermans te Roermond. Het beeld toont Andreas staande. Onder zijn rechterarm houdt hij een Andreaskruis en in zijn linkerhand heeft hij een boek.
↑ top
Verering - De devotie tot Andreas, de tweede patroon van de parochie, gaat, als we uitgaan van het cultusbeeld en het processievaandel, terug tot het derde kwart van de 19e eeuw. Of er toen reeds een bedevaart ter ere van Andreas bestond, is niet bekend.
- In de Provinciale almanak van 1951 wordt Margraten wel genoemd als bedevaartplaats. Sluijsmans schreef in 1975 dat 'Margraten jaren geleden een in wijde omtrek bekende bedevaartplaats was' en dat de bedevaartgangers 'van heinde en verre' kwamen. Vereerders kwamen waarschijnlijk vooral uit de omliggende plaatsen, waarbij onder meer dorpen als Cadier en Keer en Banholt werden genoemd. In de jaren negentig van de 20e eeuw herinnerde een inwoner van Margraten zich de toenmalige bedevaart nog. De 30e november werd in Margraten gevierd als een zondag. Het was een komen en gaan van groepen biddende mensen. Veel bedevaartgangers bleven de hele dag in Margraten om zo alle missen te kunnen bijwonen en waarschijnlijk ook om de Andreaskermis te bezoeken. De missen waren dan als op zondag. Er was na afloop van de mis de gelegenheid om de reliek te vereren. 's Middags was er kinderzegening. Ouders lieten hun kind zegenen om het te vrijwaren van kinkhoest. Uit een vaatje met een tapkraantje kon 'Andreaswater' worden getapt in flessen die men mee naar huis nam. De kinderzegening bestond nog in de jaren zestig. Een massaal karakter had deze bedevaart in de jaren vijftig en zestig niet meer.
- In 1998 was er reeds lang geen sprake meer van bedevaartgangers. Het Andreasfeest werd gevierd op de zondag het dichtst bij 30 november.
↑ top
Materiële cultuur - Medailles: 1 witmetalen medailles (ø 1,5 cm) met een afbeelding van St. Andreas en de tekst 'Sanctus Andrea ora pro nobis' op de ene zijde en een afbeelding van een palmtak en kruis op de andere zijde; 2 ovale aluminium medaille (2 x 2,2 cm) met aan de ene zijde een afbeelding van Andreas met de tekst 'Ste Andrea ora pro nobis!' en aan de andere zijde een afbeelding van O.L. Vrouw met de tekst 'O, Maria sine labe concepta, ad te recurrentibus ora pro nobis'.
- Raam: in de westwand van het middenschip bevindt zich een gebrandschilderd raam met een voorstelling van Andreas. Het raam is in 1934 vervaardigd door atelier C. Mesterom en Zonen te Bunde naar een ontwerp van H. Schoonbrood. Het toont Andreas staande voor een andreaskruis, met in zijn handen een visnet. Het aureool bevat zijn naam: 'St. Andreas'. Aan weerszijden een geknielde en een staande figuur. Links staat de tekst: 'Volg mij / en ik zal U', rechts staat de tekst: 'menschen / visschers / maken'. Rechtsonder staat: 'Gift van H.E.M.J.'
- Vaandel: een zijden processievaandel uit het derde kwart van de 19e eeuw toont een ovale olieverfschildering van Andreas met het andreaskruis, die in zijn rechterhand een palmtak houdt.
- Schaal: op een schaal ((34 x 24,7 cm; met zilveren ampullen), in 1707 vervaardigd door de Luikse zilversmid Lambert Mottet, staat een gegraveerde afbeelding van St. Andreas met andreaskruis.

↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Margraten, parochiearchief H. Margaretha. Roermond, bisdomarchief: 'Inventaris van het kerkelijk kunstbezit van de parochie van de H. Margaretha te Margraten' (Roermond 1989).
Literatuur: Jan Kalf, De katholieke kerken in Nederland (Amsterdam: Van Holkema & Warendorf, 1906) p. 530; V. van de Velder, Feesten van het kerkelijk jaar en hunne volksgebruiken (Brugge: Excelsior / Steenbrugge: Liturgisch Bureau, 1929) p. 31-38; 'Bedevaartplaatsen in Limburg', in: Provinciale almanak in Limburg (Maastricht 1951) p. 126; J.P. Bik, Feest- en vierdagen in kerk- en volksgebruik, dl. 1 (Velsen: Th.F. Wolfs, 1956) p. 31-36; 'Andrea , apostolo', in: Bibliotheca Sanctorum, dl. 1 (Rome: Città Nuova, 1961) k. 1094-1113; Lexikon der christlichen Ikonographie, dl. 5 (Rome etc.: Herder, 1973) k. 138-152; Ch. Genders, Langs de oude Limburgse kerken. Zuid-Limburg (Baarn: Bosch en Keuning, 1974) p. 83; K.J.J. Heijers, 'De historie van het kerkgebouw van de H. Margareta', in: H.M.R. Heidendal ed., Een bijdrage tot de historie van Margraten (Margraten: Restauratiecommissie der R.K. Kerk St. Margaretha, 1983) p. 90-108; A.G. Schulte, De Nederlandse monumenten van geschiedenis en kunst. De provincie Limburg. Zuid-Limburg, uitgezonderd Maastricht. Derde aflevering: Margraten, Mheer en Noorbeek (Zeist: Rijksdienst voor de Monumentenzorg / Zwolle: Uitgeverij Waanders, 1991) p. 112-131; Meesterwerken van Guus Sluijsmans. Over vervlogen tijden (Margraten: 'Oet de Riestepot', 1998) p. 5, 9, 98, 176, 181.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Margraten; mondelinge en schriftelijke informatie in 1998 door L. Schreurs en koster/organist H.J.A. Conjarts te Margraten.

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.