Gestel, H. Barbara

Cultusobject: H. Barbara Open Street Maps
Datum: 4 december
Periode: 17e eeuw (?) - 19e eeuw / 1912 - ca. 1995
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk van St. Lambertus
Adres: Hoogstraat 299, 5654 NB Eindhoven
Gemeente: Eindhoven
Provincie: Noord-Brabant
Bisdom: 's-Hertogenbosch
Samenvatting:

Volgens de overlevering is de verering voor H. Barbara in de parochiekerk van Blaarthem ontstaan in de 14e eeuw nadat een kasteelheer door haar voorspraak uit een moeras zou zijn gered. De verering zou pelgrims van verre hebben aangetrokken. Na de verwoesting in 1800 van de oude kerk in Blaarthem en de bouw van een nieuwe kerk in Gestel raakte de verering op de achtergrond. Vanaf 1912 is de verering in ere hersteld in de Gestelse kerk en leeft zij nog op bescheiden schaal voort. De uitstraling buiten de parochie was in de 20e eeuw niet groot.
 
Auteur: Ottie Thiers
Illustraties:
Topografie - Gestel en Blaarthem, sinds 1920 behorend tot Eindhoven, vormden voorheen samen een zelfstandige gemeente, gelegen ten zuidwesten van de stad. In de 14e eeuw, mogelijk al eerder, stond de aan St. Lambertus gewijde parochiekerk in Blaarthem. In deze kerk stond, in elk geval in de 16e eeuw, een altaar ter ere van HH. Catharina, Barbara en Anna. Gestel beschikte slechts over een kapel, die aan de Blaarthemse kerk onderhorig was. In 1648 kwamen kerk en kapel in gereformeerde handen. Na 1672 bouwden beide dorpen een eigen schuurkerk; de pastoor van Blaarthem bediende beide. In 1798 namen de katholieken weer bezit van de oude parochiekerk, die al na twee jaar bezweek onder het geweld van een novemberstorm. De inwoners van Blaarthem bouwden in allerijl een noodkerk, maar pastoor H.M. Becx verhuisde naar Gestel, waar nog een bruikbare schuurkerk stond, en besloot dat de nieuwe parochiekerk daar zou komen. Het eerste stenen bedehuis verrees in 1803. In de Blaarthemse noodkerk werd tot de sloop in 1823 nog slechts maandelijks dienst gedaan. Het kerkje uit 1803 was al snel te klein, zodat pastoor H.B. van Oorschot het in 1833-1835 verving door een waterstaatskerkje.
- In de jaren 1909-1910, tijdens het pastoraat van L.F.A. Bressers, maakte het waterstaatskerkje op zijn beurt plaats voor de huidige St. Lambertuskerk, een kruisbasiliek ontworpen door Wolter te Riele uit Deventer. Een van de vijfhoekige kapellen die de toren flankeren werd een devotiekapel ter ere van St. Barbara.
- De Barbarakapel werd in 1921-1922 ingericht. De pastoor schonk drie gebrandschilderde raampjes, vervaardigd door Camille Ganton Defoin uit Gent. Het middelste toont de toren (met drie vensters) van St. Barbara, het linker een kelk met hostie en het rechter een zwaard met palmtakken. In 1922 volgden altaar en beeld (zie onder cultusobject). In de blinde vensternissen, die nu wit geschilderd zijn, moet ooit een gebedstekst gestaan hebben die was overgenomen van een 17e-eeuws prentje in het parochiearchief. Op een houten beschilderde zuil heeft een koffietank met tapkraan een nieuwe bestemming gekregen als wijwatervat.
↑ top
Cultusobject - Barbara (4 december) werd door haar vader Dioscorus opgesloten in een toren om haar van alle invloeden van buiten af te schermen. Toch werd Barbara in weerwil van haar heidense vader christen. Dioscorus bracht zijn dochter voor de stoel van rechter Martianus die haar vervolgens liet folteren. Uiteindelijk werd Barbara door haar vader met een zwaard onthoofd. Dioscorus werd daarop met een bliksemschicht gedood. Barbara, tijdens de middeleeuwen gerekend tot de noodhelpers, wordt aangeroepen tegen een onvoorziene dood, donder en bliksem en de pest. Iconografisch wordt Barbara voorgesteld met een toren met drie vensters.
- De Gestelse parochie bezit een reliek van de H. Barbara. Het certificaat is getekend te Rome in 1847. In hetzelfde jaar gaf H. den Dubbelden toestemming tot verering.
- Het nog bestaande houten altaar met gipsen beeld van Barbara is in 1922 vervaardigd door het atelier van Leon Bressers uit Gent, een neef van de pastoor. Beeld en altaar zijn gemaakt in neogotische stijl en zijn gepolychromeerd. Barbara (1,35 m hoog) draagt op haar linkerhand een toren en in haar rechter een palmtak. Links, rechts en onder haar leest men: 'Toevlucht dergenen die in stervensgevaar zijn B V O', 'Machtige beschermster in het uur des doods B V O' en 'H. Barbara maagd en martelares, troost der zieken en stervenden B V O'.
- Er is niets bekend over het cultusobject in de vroegere parochiekerk van Blaarthem. In de waterstaatskerk heeft een beeld van St. Barbara gestaan dat met enkele andere geschonken was door pastoor Van Oorschot.
↑ top
Verering - Volgens de overlevering zou de verering voor de H. Barbara in Blaarthem ontstaan zijn in de 14e eeuw. Ridder Wallo, heer van het kasteel van Blaarthem, reed geharnast te paard door de nacht. Hij verdwaalde en dreigde in het moeras tussen de Dommel en de Gender weg te zakken. Als bij ingeving riep hij de H. Barbara aan om hem te behoeden voor een haastige en onvoorziene dood. Het paard vond weer vaste grond, de maan brak door de wolken en de ruiter zag een uitweg uit het moeras. Uit dankbaarheid stichtte hij in de Blaarthemse kerk een altaar ter ere van de H. Geest, die op het juiste moment zijn verstand verlichtte, en van de H. Barbara, die hem zo wonderbaarlijk had gered. Ook schonk hij een grote som geld voor de armenzorg op voorwaarde dat jaarlijks drie missen aan het Barbara-altaar gelezen zouden worden. Zo groeide in de Lambertuskerk een bijzondere verering voor deze heilige als patrones tegen een haastige en onvoorziene dood. Op haar feestdag, 4 december, was de toeloop van pelgrims, die soms van zeer ver kwamen, erg groot. In het parochiearchief bevond zich een mogelijk 17e-eeuws prentje met een voorstelling van de marteldood van de heilige en het volgende vers, dat geheel of gedeeltelijk in 1922 op de wanden van de devotiekapel werd geschilderd:

'O, Barbara, die van geen vaér
Gevoedt zijt, maer van een barbaér,
Die u met eygen handt van 't hoofd
Heeft voor het waer Geloof berooft:
Bidt Godt voor ons, dat Hij in 't endt
Ons leven, ons syn hulpe sendt
En van een haeste doodt bewaert.
Bidt, dat wy syn ter deegh bereydt,
Eer onze ziel van 't lichaam scheydt'.

- De bijzondere verering voor St. Barbara zou na het slopen van de kerk in Blaarthem bijna verdwenen zijn. Pastoor Bressers (1908-1934) had echter grote interesse voor de geschiedenis van zijn parochie, die hij optekende uit schriftelijke bronnen en mondelinge overlevering. Zijn memoriaal is sinds enige tijd zoek, evenals het oude prentje. De gegevens zijn bewaard gebleven via het werk van M.J. van de Berg (1955).
- Pastoor Bressers ruimde in de nieuwe kerk een ereplaats in voor de heilige. Al tijdens het bouwen van de kerk kreeg hij van een oude man een som geld voor een altaartje, op voorwaarde dat er jaarlijks op 4 december een mis zou worden gelezen en dat gedurende het octaaf Barbara's reliek zou worden vereerd, wat inderdaad sinds 1912 geschiedde. In de jaren vijftig verviel het octaaf, later ook de feestdag zelf. Anno 1998 komen nog steeds gelovigen gedurende het hele jaar in de Barbarakapel een kaars opsteken en wijwater halen. Of de verering in de 20e eeuw nog uitstraling buiten de parochie heeft gehad, is niet bekend.
- In 1929 is aan de Bennekelstraat de St. Barbaraschool gebouwd.

↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Eindhoven, streekarchief Regio Eindhoven: krantenknipsels 1922; parochiearchief St. Lambertus, inv.nr. 1 memoriaal 19e eeuw Cap. II, beeld H. Barbara en Cap. VI, reliek H. Barbara; inv.nr. 36, reliekcertificaat; inv.nrs. 51-69, afleesboeken 1904-1961.
Tekstedities: G. Bannenberg, A. Frenken & H. Hens ed., De oude dekenaten Cuijk, Woensel en Hilvarenbeek in de 15e en 16e-eeuwse registers van het aartsdiakenaat Kempenland dl. 2 (Nijmegen: Gebr. Janssen, 1970) p. 287; Jan van Laarhoven ed., Het schetsenboek van Hendrik Verhees ('s-Hertogenbosch: Merlijn, 1975) p. 66-67, kerk Blaarthem 1791.
Literatuur: L.H.C. Schutjes, Geschiedenis van het bisdom 's-Hertogenbosch, dl. 3 (Sint-Michielsgestel: Instituut voor Doofstommen, 1873) p. 724-730; Jan Kalf, De katholieke kerken in Nederland (Amsterdam: Van Holkema & Warendorf, 1906) p. 405; M.J. van de Berg, Gestel by Eynthoven. Enige fragmenten uit de geschiedenis der voormalige gemeente Gestel en Blaarthem c.a. (Eindhoven: Drukkerij Lindner, 1955) p. 18-20, op basis van het verdwenen memoriaal; G.P. van de Berg, Geschiedenis van Gestel-Blaarthem, St.-Lambertusparochie (Eindhoven: Bijsterveld, 1971) p. 88, 94-95, waarschijnlijk op basis van M.J. van de Berg (1955); J.C. Jegerings, Oud Gestel. Tussen Gender en Tongelreep. Een fotobeeld van Oud Gestel over de periode 1900-1950 (Hapert: Drukkerij De Kempen, 1985) p. 24, Barbaraschool, p. 109-116, Lambertuskerken met foto's; 'Barbara', in: L.C.B.M. van Liebergen & W.P.C. Prins ed., Sanctus. Met heiligen het jaar rond (Uden: Museum voor religieuze kunst, 1997) p. 12-15, Gestel niet genoemd.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier; Utrecht, Stichting Kerkelijk Kunstbezit in Nederland-dossier parochie St. Lambertus.

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.