Riethoven, H. Willibrord (Willibrordus)

Cultusobject: H. Willibrord (Willibrordus) Open Street Maps
Datum: 7 november (+ octaaf)
Periode: 18e eeuw - begin 20e eeuw
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk van St. Willibrordus
Adres: Schoolstraat 12, 5561 AH Riethoven
Gemeente: Bergeijk
Provincie: Noord-Brabant
Bisdom: 's-Hertogenbosch
Samenvatting: Volgens de auteur Stephanus Hanewinkel (1800) bestond er in zijn tijd een Willibrordcultus te Riethoven die ook bezoekers van buiten het dorp aantrok. Tot in de 20e eeuw werd de heilige door bedevaartgangers uit de omgeving vereerd als patroon tegen Engelse ziekte.
Auteur: Arnoud-Jan Bijsterveld
Illustraties:
Topografie - Riethoven is een middeleeuwse dochterparochie van Bergeijk. De kerk, die voor het eerst in 1368 wordt vermeld, was een 'appendix' van Bergeijk en zou in 1442 zijn afgescheiden en verheven tot parochiekerk.
- De 15e-eeuwse kerk en toren werden in 1892-1893 ingrijpend verbouwd onder leiding van architect C. Franssen, waarbij de oorspronkelijke tongewelven bewaard bleven. De kerk wordt thans getypeerd als een neogotische pseudo-basilicale kruiskerk. In 1930 volgde een tweede verbouwing onder architect Vermeulen. De kerk werd in 1980-1982 gerestaureerd.
- Patroon van de kerk is St. Willibrord, die als zodanig wordt genoemd in 1564. De kerkklok uit 1478 heeft als opschrift 'Wilbroert is myn naem'. St. Willibrord is ook parochiepatroon in twee buurdorpen, Eersel en Waalre. Evenals in die plaatsen bezat de abdij van Echternach in de middeleeuwen goederen in Riethoven.
- Van 1815 tot 1997 was Riethoven een zelfstandige gemeente. In het gemeentewapen was St. Willibrord afgebeeld, met een kerkmodel in zijn rechter- en de bisschopsstaf in de linkerhand.
↑ top
Cultusobject - Zie voor St. Willibrord ⟶ Alphen.
- De parochie beschikte over een reliek van St. Willibrord, met een bijbehorende authentificatie door de abt van Westmalle gedateerd op 20 mei 1853. Het betrof een deeltje van de schedel van St. Willibrord, dat een eeuw eerder al eens, namelijk op 18 november 1755, te Antwerpen echt was verklaard. Onderaan het certificaat is later bijgeschreven: 'Deze reliquie is in 1936 uit de sacristie weggenomen en nooit meer terug ontvangen; hiervoor in de plaats een reliquie van Willibr. ontvangen uit Achelse Kluis'. Het certificaat van de vervangende reliek werd ondertekend door abt M. Columbanus van de trappistenabdij De Achelse Kluis op 3 november 1936. Deze reliek was in 1992 nog in de kerk aanwezig, maar de verering was toen geheel in onbruik geraakt.
- In het midden van de 19e eeuw is er sprake van een cultusbeeld dat anno 1992 echter niet meer in de kerk aanwezig was. Op het voormalige St. Jozefaltaar stond in datzelfde jaar een gipsen beeld van St. Willibrord. In de sacristie stond in 1992 nog een houten beeld van St. Willibrord (hoogte 63 cm), dat vermoedelijk in 1939 werd gekocht 'dienende voor processies'.
↑ top
Verering - Dominee Stephanus Hanewinkel (1766-1858) vermeldt in zijn Reize door de Majorij van 's Hertogenbosch in de jaare 1798-1799 het volgende: 'is men baguits (een Kempenlandsch woord betekenende: de Engelsche ziekte), men begeeft zich naar Riethoven of beter nog naar Meerveldhoven'. Indien Hanewinkel zich niet vergist en met Riethoven niet het naburige bedevaartoord ⟶ Westerhoven (met de St. Valentinuskapel) bedoelt, zou het hier kunnen gaan om een bedevaart naar St. Willibrord, parochiepatroon van Riethoven, van wie de parochie mogelijk al in de 18e, en zeker in de 19e eeuw een reliek bezat. Wanneer er geen sprake van verwarring is dan wijst de passage uit Hanewinkel op bedevaartgangers die in het bijzonder bij Engelse ziekte genezing te Riethoven zochten. Hanewinkel suggereert evenwel dat bij die ziekte een bezoek aan de bedevaartplaats ⟶ Meerveldhoven nog effectiever zou kunnen zijn.
- Volgens pastoor G.J. Verhofstadt (1831-1862) werd de St. Willibrordreliek in zijn tijd als volgt vereerd:

'Op den feestdag van den H. Willibrord werd de Reliquie vereert tweemaal: eens voor de laatste Mis, te beginnen omtrent een kwartier eer de Mis begint om het gedrang van het volk te voorkomen, en eens naar de Middag naar het Lof. Op de werkendagen onder de octaaf werd alle dagen de Reliquie vereert dadelijk naar de Mis. Op den Feestdag van den H. Willibrord gaat den Pastoor staan op den tree van het altaar aan den kant van den Epistel, het volk gaat rond het Altaar, op de werkendagen werd de Reliquie vereert voor de Communiebank. Gedurende het octaaf werd het beeld van den H. Willibrord uitgezet'.

- Biemans vermeldt in 1992 dat de oudste inwoners van Riethoven zich herinneren dat jonge kinderen, maar ook ouderen, met 'krommen of slechte benen' op een kar naar de kerk van Riethoven werden vervoerd. Ze leden aan rachitis of Engelse ziekte en werden na de mis vanaf het altaar ieder apart onder de voorspraak van de H. Willibrord gezegend.
↑ top
Materiële cultuur - 1 De parochie bezit een missaal uit 1846 gevat in zilverbeslag dat in 1722 werd geschonken door Henderick Meuleveldt. Het schild op de voorzijde toont St. Willibrord met als attributen staf, kerk, wijnkruik en wijnton; 2 daarnaast beschikt de parochiekerk over tal van afbeeldingen van de parochiepatroon. Het hoofdaltaar dateert uit 1903, werd vervaardigd door J. Custers uit Stratum en bevat twee houten retabels die laten zien hoe St. Willibrord het geloof verkondigt (links) en water uit een bron doet stromen (rechts); 3 achter het hoofdaltaar bevindt zich een tweetal gebrandschilderde ramen, links en rechts van het middenraam, in 1893 gemaakt door de glazenier Edmond Nicolas uit Roermond, met een viertal taferelen uit het leven van de kerkpatroon. Een scène stelt St. Willibrord voor 'de heidenen bekeerend', een andere 'den H. Willibrord geneest de zieke kinderen'; 4 de kerk bezit sinds 1911 een nieuwe, eveneens door J. Custers vervaardigde neogotische preekstoel. Tussen de twee panelen aan de voorzijde staat op een bewerkt voetstuk onder een baldakijn een beeld van St. Willibrord met een kerkmodel op zijn linkerhand. De staf in zijn rechterhand ontbrak in 1992; 5 ook in de koperen lavabo tegen de torenmuur is een afbeelding van St. Willibrord gegraveerd; 6 in 1939 bezat de parochie nog een 'Groote Schilderij van de H. Willibrord', dat in dat jaar werd uitgeleend voor de St. Willibrordtentoonstelling in Utrecht, maar daarin niet werd opgenomen. In 1992 was de bewaarplaats van dit schilderij niet bekend; 7 de parochie bezit een neogotische torenmonstrans van verguld zilver uit het begin van de 20e eeuw met onder meer een beeldje van St. Willibrord en een koperen ciborie met medaillons van onder meer St. Willibrord, in 1946 door de parochianen geschonken aan pastoor J.C. Verhoeven bij zijn veertigjarig priesterfeest; 8 in 1982 schonk de parochie aan pastoor C.F.M. Hoendervangers ter gelegenheid van zijn veertigjarig priesterfeest een gebrandschilderde raamhanger met een afbeelding van de parochiepatroon, die eveneens een plaats in de kerk heeft gekregen; 9 het bestaan van devotionalia konden de oudste inwoners van Riethoven zich in 1992 niet herinneren.

↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Riethoven, parochiearchief.
Tekstedities: G.A. Meijer, De predikheeren te 's-Hertogenbosch 1296-1770. Eene bijdrage tot de geschiedenis van het katholieke Noord-Brabant (Nijmegen: L.C.G. Malmberg, 1897) p. 247; G.C.A. Juten ed., Consilium de Beke (Bergen op Zoom: Gebrs. Juten, z.j.) p. 72-74; G. Bannenberg, A. Frenken & H. Hens ed., De oude dekenaten Cuijk, Woensel en Hilvarenbeek in de 15de- en 16de-eeuwse registers van het aartsdiakenaat Kempenland, dl. 2 (Nijmegen: Drukkerij Gebr. Janssen, 1970) p. 348-349; Jan van Laarhoven, Het schetsenboek van Hendrik Verhees ('s-Hertogenbosch: Merlijn, 1975) p. 50-51, tekening kerk anno 1789.
Literatuur:[Stephanus Hanewinkel], Reize door de Majorij van 's Hertogenbosch in de jaare 1798-1799 (in Brieven), 2 dln. (Amsterdam: Saakes, 1799-1800; fotogr. herdruk: Schiedam: Interbook, 1973) dl. 2, p. 221; L.H.C. Schutjes, Geschiedenis van het bisdom 's Hertogenbosch, dl. 3 (Sint-Michielsgestel: Instituut voor Doofstommen, 1873) p. 618-623; Johan Biemans m.m.v. Jan Hagen & Herman Strijbos, Rijthovens kerkboek (Valkenswaard: Stichting 'Rijthovens Historie', 1992) p. 9-10, 14-16, 25-44, 49-50, 61, 103-106, 111-117, 119, 123-127; Herman Strijbos, Kerken van heren en boeren. Bouwhistorische verkenningen naar de middeleeuwse kerken in het kwartier Kempenland ('s-Hertogenbosch: Stichting Brabants Heem, 1995) p. 114-119.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Riethoven.

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.