Sint-Geertruid, H. Eligius (Eloy)

Cultusobject: H. Eligius (Eloy) Open Street Maps
Datum: 1 december
Periode: 1805 - ca. 1965
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk van St. Gertrudis
Adres: Burg. Wolfstraat 40, 6265 AA Sint-Geertruid
Gemeente: Margraten
Provincie: Limburg
Bisdom: Roermond
Samenvatting: Het in de Gertrudiskerk vereerde Eligiusbeeld is naar alle waarschijnlijkheid afkomstig uit de Eligiuskapel van de Maastrichtse dominicanenkerk, de kapel van het Maastrichtse smedenambacht. Tot in de jaren zestig van deze eeuw trokken de smeden uit de omgeving naar Sint-Geertruid om hun patroon te vereren. De boerenbevolking vereerde Eligius als patroon van de paarden en beschermer tegen veeziekten.
Auteur: Antoine Jacobs
Illustraties:
Topografie - Het dorp Sint-Geertruid is omstreeks 1100 door inwoners van Breust gesticht. Tot in de 18e eeuw werd het daarom ook dikwijls 'Breust op den bergh' genoemd. De eerste vermelding van de kerk stamt uit 1178. In 1222 ontving de 'Capellae Sanctae Gertrudis de Sarto' (de kapel van de H. Gertrudis in de ontginning) van de Luikse bisschop Hugo de Pierrepont het doop- en begraafrecht. Daarmee werd de Gertrudiskerk een volwaardige parochiekerk.
- Het mergelstenen driebeukige Gertrudiskerkje ligt op een kleine verhoging in de kern van Sint-Geertruid. De toren van de huidige kerk stamt uit de 14e eeuw. Het koor moet omstreeks 1400 zijn gebouwd. Het middenschip en de zijbeuken stammen grotendeels uit de 15e eeuw, maar bevatten nog resten van een basiliekje uit de 11e eeuw. In de noordelijke zijbeuk is nog breuksteenmetselwerk zichtbaar van dit eerste kerkje. De kerk werd in 1926 gerestaureerd door architect W. Sprenger. In 1957-1958 vond een nieuwe restauratie plaats onder leiding van architect J.H.A. Huysmans.
- In de jaren dertig stond het Eligiusbeeld op een houten sokkel aan de linkerkant tegen de pijler die de overgang vormde van het schip naar het koor. Na de restauratie van de jaren 1956-1957 staat het beeld naast het altaar in de grafkapel van Hendrik van Holzet en Maria van Eynatten. Deze kapel ligt in de zuidelijke zijbeuk.
↑ top
Cultusobject - Zie voor St. Eligius ⟶ Oud-Geleen.
- Het gepolychromeerde, notenhouten Eligiusbeeld (118 cm hoog) stamt uit circa 1500 en toont de heilige in bisschoppelijk ornaat. In zijn linkerhand houdt hij een bisschopsstaf en in zijn rechterhand een hamer. Eligius zit op een, ook aan de achterzijde, rijk bewerkte zetel. Het beeld was eigendom van het Maastrichtse smedengilde. De smeden vormden het belangrijkste ambacht en hadden in Maastricht het voorrecht om in processies voorop te lopen. Het Eligiusbeeld werd dan meegevoerd. Dit verklaart waarom ook de achterzijde bewerkt is. De versieringen aan de achterzijde wijken qua stijl af van de overige en zijn waarschijnlijk later aangebracht. Tevens bevindt zich daar in een cartouche namelijk een inscriptie met het jaartal 1589 en 'Mierte van Gerdingen Remeys Hapart Doetys.T.' Van Gerdingen en Hapart(s) waren in 1588 samen tot gouverneur van het gilde benoemd. In de zijkanten van de sokkel staan de initialen en huismerken van Remeys Hapart, Peter Nijstman, Lenaert (?) Grous en Meerten van Gerdingen. Nijstman en Grous waren in 1588 gouverneur geweest. Op de voorzijde van de voet staat een man die twee paarden in bedwang houdt. Mogelijk stond het beeld op het Eligiusaltaar in de Maastrichtse dominicanenkerk. Na de afscheiding van de goud- en zilversmeden in 1662 bleef het Eligiusbeeld in bezit van de grofsmeden. Die lieten het in 1767/1768 restaureren. Wat bij de opheffing van het smedenambacht en het klooster der predikheren in de Franse Tijd met het beeld gebeurd is, is niet bekend. De dominicanenkerk werd in 1797 bestemd tot parochiekerk van Sint-Jacobus. In 1805 werd de inventaris van de predikherenkerk verkocht. Zo moet het Eligiusbeeld in Sint-Geertruid zijn gekomen.
- Het beeld was in de loop der eeuwen met vele lagen polychromie bedekt. De staf en de hamer ontbraken evenals een deel van de linkerhand. Restaurateur Volders uit Meerssen herstelde het beeld en voegde weer hamer en staf toe. In de nacht van 15 op 16 maart 1973 werd het beeld ontvreemd. In 1976 dook het op in de catalogus van een Keulse kunsthandel. Het werd in beslag genomen en op 9 oktober 1976 vanaf de grens van Sint-Geertruid in processie naar de kerk gebracht.
↑ top
Verering - Op 13 juli 1805 verleende de Luikse bisschoppelijk commissaris P. Delruelle, een neef van de toenmalige pastoor Smeets van Sint-Geertruid, toestemming om de relikwie van Eligius openbaar te vereren. Het is niet bekend of vanaf 1805 Eligius ook bijzondere verering genoot in Sint-Geertruid. Op 12 augustus 1889 vond de kapelaan in de lade van een kastje in de sacristie de door Delruelle verleende autorisatie terug. De proclamanda van 1 december 1889 melden echter niets over het Eligiusfeest. Pas in de proclamanda van 1890 wordt het Eligiusfeest vermeld. Mogelijk heeft de vondst van de autorisatie de verering een nieuwe impuls gegeven. Er zijn dan op 1 december leesmissen om 7.30, 8.15, 9.00 en 9.30 uur. De hoogmis met feestpredikatie vond plaats om 10.30 uur. 's Middags was er om 15.00 uur nog lof. Dit bleef met kleine wijzigingen elk jaar het programma. Bisschop J.H. Drehmanns van Roermond bevestigde op 20 februari 1903 de echtheid van het reliek. In 1921 wordt voor de eerste keer melding gemaakt van relikwieverering na de missen. De zegening van water en brood wordt voor het eerst in 1931 beschreven. Het water stond klaar onder de toren. Tevens werd in de jaren dertig afgeroepen dat Eligius behalve patroon der smeden ook de patroon was van de paarden en de beschermer tegen alle veeziekten. Een paardenzegening schijnt in Sint-Geertruid echter niet plaatsgevonden te hebben.
- In 1959 tekenden zegslieden uit Amby en Eckelrade individuele bedevaarten uit hun woonplaatsen op: 'vroeger gingen de smeden en boeren naar Sint Geertruid op 1 dec. ter ere van St. Elooy'. In 1964 werd de rituele verering van de reliek en de zegening van water en brood nog vermeld in het kerkblaadje.
- Aangezien Eligius de patroon van de hoefsmeden was, ontmoetten smeden uit de omgeving van Sint-Geertruid zoals Eckelrade, Gronsveld, Groot-Welsden, Margraten en Mesch elkaar dan in de Gertrudiskerk. Er kwamen ook andere mensen op 1 december naar Sint-Geertruid om Eligius te vereren. De bedevaartgangers kwamen op eigen gelegenheid, nooit in georganiseerd verband. In de jaren zestig is de Eligiusverering langzaam weggeëbt.
↑ top
Materiële cultuur - De kerk bezit nog een groen fluwelen vaandel uit de eerste helft van de 19e eeuw met geschilderde figuren van de HH. Gertrudis en Eligius.

↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Maastricht, gemeentearchief: parochiearchief Sint-Geertruid, inv.nrs. 4, 7-29, 90, 374, 378, 380, 302. Roermond, bisdomarchief: 'Inventaris van het kerkelijk kunstbezit der Gertrudisparochie van Sint-Geertruid'.
Literatuur: Emm. Janssen, 'Limburgsche folklore. Van cavalcades, paardenzegen en St. Eloy', in: De Nedermaas 10 (1932/1933) p. 202-207; J.J.M. Timmers, Weinig bekende kunstwerken uit Limburgse kerken en kloosters. Catalogus uitgegeven ter gelegenheid van een tentoonstelling in de kloostergang van de Sint-Servaaskerk (Maastricht: Druk. Kuckelkorn, 1948); P.L.M. Tummers, Romaans in Limburgse aardrijkskundige namen. Studia Theodisca, dl. 2 (Assen: Van Gorcum, 1962) p. 63; W. Marres & J.J.F.W. Van Agt, De Nederlandse monumenten van geschiedenis en kunst. Deel V. De provincie Limburg. Derde stuk: Zuid-Limburg uitgezonderd Maastricht ('s-Gravenhage: Staatsdrukkerij- en uitgeversbedrijf, 1962) p. 144-152; M. de Meyer, Volkskunde-atlas voor Nederland en Vlaams-België. Commentaar bij de kaarten 21-29 volksgeneeskunde, dl. 3 (Antwerpen/Utrecht: Standaard, 1968) p. 72; 750 Jaar parochie St. Geertruid (z.p.: z.n, 1972); Charles Genders, Langs de oude Limburgse kerken. Zuid-Limburg (Baarn: Bosch en Keuning, 1974) p. 84-85; [foto's Eligiusbeeld], in: Martin Verjans ed., Synthese. Twaalf facetten van cultuur en natuur in Zuid-Limburg (Heerlen: DSM, 1977) p. 327 J.J.M. Timmers, De kunst van het Maasland II (Assen: Van Gorcum, 1980) p. 304; H.L. Cox, 'Die Auswirkungen der deutsch-niederländischen Staatsgrenze von 1815 auf die volkstümliche Heiligenverehrung im Rhein-Maasgebiet; ein Beitrag zur kulturräumlichen Stellung des Rhein-Maas-Gebietes', in: Rheinisch-Westfälische Zeitschrift für Volkskunde 28 (1983) p. 122; F.H.M. Roebroeks, 'Het Sint Eligiusbeeld in de parochiekerk van Sint-Geertruid', in: De Maasgouw 105 (1986) p. 179-186; J.L.H. Hartman, De reconstructie van een middeleeuws landschap; nederzettingsgeschiedenis en instellingen van de heerlijkheden Eijsden en Breust bij Maastricht (10-19e eeuw) (Assen/Maastricht: Van Gorcum, 1986) p. 72; F.H.M. Roebroeks, 'Inventaris van de archieven van de parochie van de H. Gertrudis te Sint Geertruid 1770-1964 (1974)' (Maastricht: Gemeentelijke Archiefdienst, 1989); J.C.G.M. Janssen ed., Kunst en cultuur in Limburg (Maastricht: Provinciebestuur, 1989) p. 116-117, Eligiusbeeld.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Sint-Geertuid; Meertens Instituut volkskundige vragenlijst 23 (1959) Q 102, Q 193a; mondelinge informatie in 1998 van F.H. Bisscheroux te Sint-Geertruid.

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.