Arcen, H. Apollonia

Cultusobject: H. Apollonia Open Street Maps
Datum: 9 februari (zondag naastbij)
Periode: Eind 19e eeuw-1940
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk van de HH. Petrus en Paulus
Adres: Kerkstraat 29, 5944 AL Arcen
Gemeente: Arcen en Velden
Provincie: Limburg
Bisdom: Roermond
Samenvatting: De Apolloniaverering in Arcen is voor 1900 ontstaan. Jaarlijks bezochten enkele honderden bedevaartgangers uit naburige plaatsen in de grensstreek Arcen op de feestdag van de heilige. De sluiting van de grens en het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog maakten een eind aan de bedevaart.
Auteur: Ottie Thiers
Illustraties:
Topografie - Arcen, gelegen op de oostelijke Maasoever ten noorden van Venlo, enkele kilometers van de Duitse grens, was in de middeleeuwen een vesting- en havenstadje. Reeds in 1250 wordt het bestaan van een parochiekerk vermeld. In 1932 werd Lomm, dat tot dan deel uit maakte van de parochie Arcen, een rectoraat en in 1938 een zelfstandige parochie.
- De in 1944 verwoeste kleine kruiskerk dateerde deels uit de 15e en 16e eeuw. Het gebouw had een driebeukig schip, een eenbeukig dwarsschip en een vijfachtste gesloten koor. In 1893 werd de kerk vergroot; de oude toren werd afgebroken en een nieuwe kwam voor de kerk te staan.
- Het huidige kerkgebouw, evenals zijn voorganger gewijd aan de HH. Petrus en Paulus, is gebouwd in 1958 naar ontwerp van de architecten W. Valk uit 's-Hertogenbosch en Fr. Stoks uit Venlo. Het beeld van de H. Apollonia staat rechts van het hoofdaltaar.
↑ top
Cultusobject - De martelares Apollonia leefde te Alexandrië, waar zij een van de slachtoffers was van de christenvervolgingen onder de Romeinse keizer Decius (249-251). Volgens haar vita zouden heidenen haar de tanden uit de mond hebben geslagen; volgens latere legenden werden Apollonia's tanden er met een tang uitgetrokken. Zij stierf op de brandstapel. Apollonia wordt bij tandpijn aangeroepen. Zij is de patrones der tandartsen; haar feestdag is 9 februari.
- De kerk bezit een reliek van de H. Apollonia zonder echtheidscertificaat. In 1911 werd reeds een reliek vermeld, toen ook al zonder certificaat. Er was een reli-kwie-mon-strans, gemaakt uit koper en tin.
- In 1927 bezat de kerk volgens een schrijven van pastoor J. Schram een oud en een nieuw beeld van de H. Apollonia, het laatste was afkomstig uit het atelier van Ramakers te Geleen. Waarschijnlijk is dit 'nieuwe beeld' nog aanwezig. Apollonia is staande uitgebeeld, de handen uitgestrekt en de blik naar boven gericht; de tang in haar rechterhand ontbreekt. Het ongepolychromeerde beeld is vervaardigd uit blank hout, het is ruim een meter hoog en dateert uit de 19e eeuw.
↑ top
Verering - Wanneer de verering voor H. Apollonia in Arcen is ontstaan is niet bekend; eind 19e eeuw schijnt al sprake te zijn geweest van een 'bedevaart'. In 1911 noteerde pastoor Schram in een goedereninventarislijst dat de heilige 'sedert onheuglijke tijden hier vereerd' werd. De kasboeken van na 1900 vermelden de inkomsten uit offers; deze lagen in de maand februari elk jaar ongeveer 35 procent boven het maandelijks gemiddelde.
- In 1927 beschreef pastoor Schram in een brief aan zijn collega A. Meyer te ⟶ Haelen op diens verzoek de Arcense Apolloniadevotie. Op grond van deze brief en de herinneringen van verschillende Arcenaren ontstaat het volgende beeld. Op de zondag na (of naastbij) 9 februari kwamen enkele honderden bedevaartgangers, vooral Duitsers, uit de dorpen in de omgeving naar Arcen. Men bezocht de kerk, 's ochtends de mis en 's middags het lof, vereerde de relikwie en offerde ter ere van de heilige. Er was een kleine kermis met enkele kraampjes. Volgens de pastoor kwamen alleen kiespijnlijders voor de heilige, de overigen bezochten de kerk slechts 'uit gewoonte', en kwamen meer voor het bezoek aan vrienden en familie. Hij meende bovendien dat de meeste mensen meer vertrouwen in de tandarts hadden en dat het in 1927 minder druk was dan vroeger. Als bijzondere attracties golden, vooral voor de Duitse bezoekers, de Hollandse jenever en koffie met ontbijtkoek. Er was geen Apolloniabroederschap en processies werden op haar feestdag niet gehouden.
- Al voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog was de grens steeds moeilijker te passeren. De kasboeken weerspiegelen dit: de inkomsten uit offers in februari daalden van 35 procent boven het maandgemiddelde in 1936 via 25 procent in 1937 tot slechts 9 procent in 1938. Ook na de oorlog bleef de grens nog een tijdlang dicht; bovendien was de kerk verwoest. De bedevaart is sindsdien niet meer op gang gekomen. Op Apollonia's feestdag vereerden de Arcenaren nog wel haar relikwie.
↑ top
Materiële cultuur - Kelk: een 19,3 centimeter hoge zilveren vergulde kelk uit 1916, vervaardigd door R. van Dawen (merken: meesterteken R.D. en J in contour). Op de welving van de voet zijn vier medaillons gemonteerd met voorstellingen in grisaille van H.H. Johannes de Doper, Petrus, Paulus en Apollonia. De kelk was een geschenk van G.J. Derkx bij gelegenheid van zijn 50-jarig burgemeesterschap.
- Relikwiemonstrans: gemaakt van koper en tin en nog aanwezig in de parochie in 1902-1921.

↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Venlo, gemeentearchief: voorlopig archiefnr. 148; parochiearchief Arcen: kasboek 1934-1964 en grootboek 1901-1916, het memoriaal (1909-1943) is door een granaatscherf zozeer beschadigd dat het niet kon worden geraadpleegd. Roermond, gemeentearchief: parochiearchief H. Lambertus Haelen, inv. nr. 193, brief 10 maart 1927 van pastoor Schram aan rector A. Meyer. Roermond, bisdomarchief: dossier Arcen, map kerkbouw. Maastricht, Rijksarchief: bisdomarchief nr. 14.A003B, parochiedossiers 1840-1940, Arcen 315, inv.nr. 3, goedereninventarissen.
Literatuur: Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. Deel VIII: De provincie Limburg. Eerste stuk (Den Haag: Algemeene Landsdrukkerij, 1926) p. 6-7; A.H. van Dijk, 'De St.-Apolloniavereering in en buiten Limburg', in: De Nedermaas 10 (1932/1933) p. 225-226, korte vermelding Arcen; J.H.A. Mialaret, De Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. Deel V: De provincie Limburg. Tweede stuk: Noord-Limburg (Den Haag: Algemeene Landsdrukkerij, 1937) p. 3-7; P. Glazema, 'Oudheidkundige opgravingen in door de oorlog verwoeste Limburgse kerken; Arcen', in: Publications S.H.A. Limbourg 84 (1948) p. 210-212 en afb. 7; J.G. Keltjens, Arcen en Velden in oude ansichten (Zaltbommel: Europese Bibliotheek, 1971) foto's 7 en 11, kerk; G. Litjens, A. van Soest & J. Keltjens, Arcen, Lomm en Velden in grootmoeders tijd (Arcen: Stichting Heemkunde Arcen, 1991) foto's 72 en 76 van vernielde kerk; F.E.R. de Maar, De heilige Apollonia in Nederland en Vlaanderen. Duizend jaren beschermheilige van de tandpijnlijders en in de twintigste eeuw eveneens van de tandartsen (Nijmegen: Stichting tot bevordering van tandheelkundige illustraties, 1991); G. Stappers, Poesie in twee talen. Een fleurig boeketje gedichtjes en rijmelarijtjes in 't Nederlands en in Venloos/Aarses dialect (Venlo: G. Stappers, 1995) p. 16-18, berijmde herinneringen aan o.a. de Apolloniaverering; J.G.M. Stoel e.a., Een bloemlezing uit de geschiedenis der dorpen Arcen, Lomm en Velden (Arcen: Stichting Heemkunde Arcen, 1997) p. 205, vermelding aanroepen Apollonia tegen kiespijn.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Arcen; Utrecht, Stichting Kerkelijk Kunstbezit in Nederland: parochiedossier Arcen; mededelingen in 1998-1999 van pastoor L. Martens, dhr. T. Knippenberg, mevr. T. Hendriks-Stappers, dhr. J. Keltjens en mevr. Keltjens-Hegger, allen te Arcen.

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.