Jabeek, H. Gertrudis van Nijvel

Cultusobject: H. Gertrudis van Nijvel Open Street Maps
Datum: 17 maart
Periode: 17e/19e eeuw (?) - ca. 1940
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk van St. Gertrudis
Adres: Gaatstraat 2, 6454 AN Jabeek
Gemeente: Beekdaelen
Provincie: Limburg
Bisdom: Roermond
Samenvatting:

De Gertrudisverering te Jabeek gaat met zekerheid terug tot in de 17e eeuw. Sinds wanneer er ook sprake is van een bedevaart, is niet bekend. De vroegste expliciete gegevens van bedevaartgangers dateren uit de eerste helft van de 20e eeuw. Dan is er sprake van pelgrims uit de omgeving van Jabeek en uit Duitsland die in de parochiekerk de voorspraak inroepen van de H. Gertrudis tegen muizen- en rattenplagen. Bij de terugreis werd gezegend water meegenomen.
Auteur: Antoine Jacobs
Illustraties:
Topografie - Het dorp Jabeek wordt voor het eerst vermeld in 1144. In 1268 stond er reeds een kapel, die toebehoorde aan de parochiekerk van het Duitse Gangelt. Jabeek werd in 1579 verheven tot zelfstandige parochie. Gertrudis van Nijvel is de patrones van kerk en parochie. Op het in 1889 aan de gemeente verleende wapen is onder meer Gertrudis met staf afgebeeld.
- De kerk ligt in de kern van het dorp Jabeek. Het oudste deel van de huidige kerk is de toren, die uit de tweede helft van de 15e eeuw stamt. In 1859 bouwde de Roermondse architect P.J.H. Cuypers tegen de toren een neogotische, bakstenen kruisbasiliek. De toren werd toen met één geleding verhoogd.
↑ top
Cultusobject - Gertrudis van Nijvel (626-659) was een dochter van Pepijn van Landen (hofmeier van de Frankische koning Dagobert) en diens vrouw Itta. Na de dood van Pepijn stichtte Itta een klooster in Nijvel waarvan zij zelf abdis werd. Na haar dood werd zij opgevolgd door Gertrudis. De verering te Jabeek en elders is verweven met enkele bekende legenden over de persoon Gertrudis. Een daarvan verhaalt dat de heilige eens tijdens het spinnen in slaap was gevallen, waarna ratten en muizen haar spinrokken in hun hol hadden gesleept. Een andere legende vertelt hoe Gertrudis tijdens het spinnen werd gesard door de duivel in de gedaante van een muis. Niettemin wist de heilige haar geduld te bewaren. In weer een andere legende wordt verhaald hoe de heilige, moe van het spinnen, op zeker ogenblik in slaap was gevallen. De duivel zond daarop ratten en muizen die haar spinrokken in de war maakten. Gertrudis, eenmaal ontwaakt, zou echter deze dieren hebben verjaagd. Dergelijke verhalen kenden reeds aan het begin van de 15e eeuw een wijde verspreiding in West-Europa. Gertrudis werd de beschermster tegen ratten en muizen die het gewas en de oogst schade konden berokkenen, en om dezelfde reden ook patrones van de hoveniers. Een en ander hield ook verband met het begin van de lente, omstreeks haar feestdag op 17 maart: het moment waarop het werk in huis (zoals het spinnen) eindigde en het werk op het veld begon. Het was ook het moment waarop de veldmuizen weer tevoorschijn kwamen, met alle gevolgen van dien voor de landbouwende bevolking.
- De verzilverd koperen reliekhouder (30 cm hoog) die de vorm heeft van een stralenmonstrans is in 1912 vervaardigd door Camille Esser uit Weert. De houder heeft een ronde, geprofileerde voet, een ronde stam en een ronde, afgeplatte nodus die een sierrand heeft met rozetten. De ronde theca bevat een botreliek van Ger-tru-dis. De theca is gevat in een vierpas met ornamentering: aan de buitenzijde zijn stralen en aan de bovenzijde wingerdbladen en een kruisje aangebracht.
- Het houten Gertrudisbeeld (97 cm hoog) stamt uit de tweede helft van de 17e eeuw. Het beeld werd in 1951 gerestaureerd in het atelier van het 'Limburgs Oudheidkundig Museum' te Maastricht. Bij die gelegenheid werd het beeld gepolychromeerd en werd de rechterhand vernieuwd. In 1998 was de polychromie weer verwijderd. Het beeld toont Gertrudis als abdis met een open boek in de linkerhand. In de rechterhand houdt zij een staf. Het beeld staat thans op een console tegen de linkermuur van het koor.
- In de rechter transeptarm staat op een sokkel een gepolychromeerd gipsen Gertrudisbeeld (ca. 150 cm hoog). Het beeld toont Gertrudis als abdis. Haar habijt is echter blauw met gouden stiksel. In haar rechterhand houdt zij een opengeslagen boek en in haar linkerhand een staf, waarop twee muizen zitten.
↑ top
Verering - Reeds in 1669 was in Jabeek een Gertrudisbroederschap gevestigd die jaarlijks 16 vaten tarwe aan inkomsten had. In een gildeboek uit 1780 wordt terugverwezen naar voorgaande reglementen uit 1515 en 1720. Het is niet bekend of er toen ook al een Gertrudisbedevaart naar Jabeek bestond.
- In de decennia voor de Tweede Wereldoorlog kwamen pelgrims onder andere uit Bingelrade, Doenrade, Merkelbeek, Oirsbeek, Puth, Süsterseel (D) en Havert (D) op 17 maart naar Jabeek om de voorspraak van Gertrudis in te roepen tegen ratten en muizen. Zender noemt ook Hillensberg (D) en Heinsberg (D) als plaatsen van waaruit pelgrims naar Jabeek trokken. Er waren meerdere missen op die dag. Op 17 maart 1927 was de eerste mis om 7.30 uur. De hoogmis met feestpredikatie begon om 9.30 uur. Tijdens de mis werd Gertrudiswater, 'moezewater', gewijd. Het water stond in een zinken teil op het koor. Na de wijding werd het in het torenportaal gezet, zodat na de mis iedereen naar believen water mee naar huis kon nemen. Met het water werden de schuren, stallen en woonhuizen besprenkeld om muizen en ratten te weren. De proclamanda van 1927 melden dat het water ook te gebruiken was tegen - niet nader aangeduide - ziekten. Na elke mis was er ook gelegenheid de Gertrudisreliek te vereren. Op 17 maart was er ook kermis in Jabeek. Op het kerkplein bouwden marskramers hun stalletjes op om er naaigerei alsmede devotionalia te verkopen zoals wijwaterbakjes, rozenkransen, heiligenbeeldjes en dergelijke. Zegslieden meldden in 1998 dat het bedevaartkarakter van de cultus rond het begin van de Tweede Wereldoorlog is verdwenen. Het gebruik om muizenwater te zegenen was in 1992 nog in zwang.
- In 1998 werd de feestdag van Gertrudis nog met bijzondere aandacht gevierd. Reliekverering en de zegening van 'moezewater' vinden echter niet meer plaats. Er komen ook geen bedevaartgangers meer. Het Gertrudisbeeld wordt jaarlijks nog meegedragen in de bronkprocessie die 14 dagen na Pinksteren door het dorp trekt. Leden van 'Trommel en fluitenkorps Sint-Gertrudis' hebben de eer het beeld te dragen. Vroeger behoorde dit voorrecht toe aan de inmiddels ter ziele gegane schutterij 'Sint-Gertrudis'.

↑ top
Bronnen en literatuur

Archivalia: Heerlen, stadsarchief: parochiearchief Jabeek, inv.nrs. 87-94. Roermond, bisdomarchief: 'Inventaris van het kerkelijk kunstbezit van parochie H. Gertrudis te Jabeek' (Roermond 1978).
Literatuur: Zie ook > dl. 2, Borgvliet. Jos. Habets, Geschiedenis van het tegenwoordig bisdom Roermond (Roermond: J.J. Romen, 1875-1892) dl. 1, p. 383, dl. 3, p. 333-334; J.M.H. Eversen & J.L Meulleners, 'De Limburgsche gemeentewapens, vergeleken met de oude plaatselijke zegels en beschouwd in het licht der locale geschiedenis, in: Publications S.H.A. Limbourg 35 (1899) p. 223-224; Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. Deel VIII. De provincie Limburg (Den Haag: Algemeene Landsdrukkerij, 1926) p. 160-161; J.A. Jolles, 'De schuttersgilden en schutterijen van Limburg. Overzicht van hetgeen nog bestaat', in: Publications S.H.A. Limbourg 72 (1936) p. 99-102; Matthias Zender, Raüme und Schichten mittelalterlicher Heiligenverehrung in ihrer Bedeutung für die Volkskunde. Die Heiligen des mittleren Maaslandes und der Rheinlande in Kultgeschichte und Kultverbreitung (Düsseldorf: Rheinland Verlag, 1959) p. 127; Jos Salden, 'Jabeek', in: Het Land van Herle. Jubileumboek 1950-1960 (Heerlen: Het Land van Herle, 1960) p. 227-232; W. Marres & J.J.F.W. van Agt, De Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. Deel V. De provincie Limburg. Derde stuk: Zuid-Limburg uitgezonderd Maastricht (Den Haag: SDU, 1962) p. 302-303; Bibliotheca sanctorum, dl. 6 (Rome: Città Nuova, 1965) k. 287-291; Mireille Madou, De heilige Gertrudis van Nijvel. I. Bijdrage tot een iconografische studie : II. Inventaris van de Gertrudis voorstellingen (Brussel: Paleis der Academiën, 1975) inv.nr. 342; M.J.H. Madou, 'Gertrude de Nivelles', in: Dictionnaire d'histoire et de géographie ecclésiastiques, dl. 20 (Parijs: Letouzey et Ané, 1984) k. 1065-1068; Pierre Riché, 'Gertrude de Nivelles et les moines irlandais, in: Pierre Riché ed., Histoire des saints et de la sainteté chrétienne, dl. 4 (Parijs: Hachette, 1986) p. 136-140; Martina Friedrich, Grenzüberschreitende Wallfahrten in der Euregio Rhein-Maas (Bonn: scriptie Institut für Volkskunde, 1987) p. 23, Duitse bedevaartgangers; Jo Bronneberg, 'Sint Gertrudis in de volksdevotie', in: Veldeke 67 (1992) p. 144, 173-174; L.C.B.M. van Liebergen & W.P.C. Prins ed., Sanctus. Met heiligen het jaar rond (Uden: Museum voor Religieuze Kunst, 1997) p. 24-28; V. Delheij & A. Jacobs, Kerkenbouw in Limburg 1850-1914. Neogotische en neoromaanse parochiekerken en hun architecten (Sittard: Stg. Charles Beltjens, 2000) p. 61-63.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Jabeek; mondelinge informatie in 1998 van mevrouw M. Lamerichs van heemkundevereninging 'De Veersjprunk'. 

 

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.