Casteren, H. Elisabeth van Hongarije

Cultusobject: H. Elisabeth van Hongarije Open Street Maps
Datum: 17 en 19 november of zondagen naastbij
Periode: Voor 1799 - ca 2000
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk van St. Willibrord
Adres: Elisabethstraat 2, 5529 AM Casteren
Gemeente: Bladel
Provincie: Noord-Brabant
Bisdom: 's-Hertogenbosch
Samenvatting: Reeds sinds de 18e eeuw wordt Elisabeth van Hongarije (of van Thüringen) vereerd in Casteren, maar over de wijze waarop dit toen gebeurde, is weinig bekend. Omstreeks 1900 werd Elisabeth aangeroepen ter bescherming tegen kinkhoest en andere kinderziekten, waartoe ook water werd gewijd. Na voorafgaande publiciteit ontstond er in 1907 een grote toeloop van pelgrims, uit onder meer Hoogeloon. Daarna kwamen er tot heden slechts weinig pelgrims, behalve in 1956, tijdens de Hongaarse opstand, en in 1981, toen haar sterfjaar werd herdacht.
Auteur: J. Lijten
Illustraties:
Topografie - De huidige parochiekerk van Casteren (zelfstandige parochie vanaf 1852, voordien behorend tot de parochie van Netersel), ligt midden in het dorp. De kerk is in 1907 naar ontwerp van architect Fransen gebouwd in neoromaanse stijl. Hierna werd de vlakbij gelegen oude kerk afgebroken, die in de eerste helft van de 19e eeuw door de dorpelingen zelf was gebouwd ter vervanging van een oude kerkschuur. Op de plaats van de 19e-eeuwse kerk staat thans het gemeenschapshuis.
- In 1935 kreeg de kerk, vanwege de aanbouw van twee zijschepen, een basiliekvorm. Het beeld van Elisabeth staat sindsdien in een aparte kapel aan de zuidkant van de kerk, rechts van de ingang.
- in 2014 vond een fusie plaats van Casteren en vier andere parochies tot de parochie van de Heilige Apostelen Petrus en Paulus.
↑ top
Cultusobject - Elisabeth, dochter van koning Andreas van Hongarije, werd geboren in 1207 en huwde op jonge leeftijd de landgraaf van Thüringen, die in 1227 tijdens een kruistocht om het leven kwam. Elisabeth wijdde zich sindsdien als lid van de derde orde van Franciscus helemaal aan de verzorging van armen en zieken. Omstreeks 1230 zou zij enige Mariabeelden hebben geschonken aan haar dochter Sophia, waarvan er een het cultusbeeld zou worden te ⟶ 's-Gravenzande. Zij stierf op 17 november 1231 in Marburg en werd al korte tijd later als heilige vereerd. In Marburg werd een kerk te harer ere gebouwd waarin op 19 november 1235 haar lichaam werd bijgezet, waarna 19 november ook haar feestdag werd. Bij de herziening van de heiligenkalender in 1969 werd haar feestdag echter verplaatst naar haar sterfdag, 17 november. In Casteren wordt de oude datum nog aangehouden, naast de nieuwe.
- Voor het cultusbeeld staat een monstransvormige houder (hoogte ca. 25 cm) van gegoudbronsd gegoten ijzer met een reliek van de heilige, die op 27 augustus 1845 van H. den Dubbelden, apostolisch administrator van het bisdom Den Bosch, werd verkregen.
- Aan de muur van het noordertransept zijn drie panelen bevestigd met relieken van verschillende heiligen, waaronder een tweede reliek van Elisabeth.
- Het eikenhouten beeld (ca. 1 meter hoog), dat vroeger gepolychromeerd was, is in 1811 speciaal vervaardigd voor de kerk van Casteren. Het stelt Elisabeth voor in het kleed der derde orde van Franciscus met scapulier en rozenkrans. In haar linkerhand heeft zij een boek met daarop drie rozen. Deze rozen verwijzen naar een legende volgens welke eens, op een koude winterdag, het brood dat zij aan de armen wilde uitdelen, op miraculeuze wijze veranderd zou zijn in rozen. Haar rechterhand houdt beschermend een kind vast dat zijn handen naar haar uitstrekt. Elisabeth en het kind lijken gesneden in verschillende stijlen, mogelijk naar twee afzonderlijke voorbeelden. Het kind is misschien een verkeerde interpretatie van de kunstenaar, maar kan ook verband houden met Elisabeths patronaat tegen kinderziekten in Casteren. In de middeleeuwse iconografie werd Elisabeth meestal afgebeeld met een bedelaar, die volgens het toenmalige gebruik klein werd weergegeven in tegenstelling tot de dominante figuur van de heilige. Ditzelfde motief is uitgebeeld op een vaandel van de K.V.O., dat rechts vooraan in de kerk geplaatst is.
↑ top
Verering - In Nederland is Elisabeth patrones geworden van vele ziekenhuizen en van de armenzorg door vrouwen. In bijna elke parochie was daartoe een Sint Elisabethvereniging opgericht. Casteren is de enige bedevaartplaats van Elisabeth in Nederland.
- De oudste vermelding van de bedevaart, van de hand van dominee Hanewinkel, dateert uit 1799. Hij schrijft: '...heeft men den Kinkhoest, men loopt naar Kasteren, om uit een gewijd hoorentjen te drinken.' Opmerkelijk hierbij is de toevoeging van het drinken van het gewijde water uit een hoorn, een attribuut dat normaal gesproken aan Corneliusvereringen is verbonden. Aangezien Hanewinkel niet altijd even nauwkeurig is, vergist hij zich waarschijnlijk; doorgaans is het ook Cornelius die tegen kinkhoest wordt aangeroepen.
- De vervaardiging van het beeld in 1811 en de verwerving van de reliek in 1845 bevestigen het bestaan van een bijzondere verering in de 19e eeuw.
- Op 2 oktober 1901 schreef de toen pas benoemde pastoor Van den Boer in het memoriaal dat de verering, die volgens bepaalde zegslieden toen al zo'n eeuw oud was, bij veel parochianen onbekend was. Van zijn voorganger, pastoor A. Waghter, had hij vernomen dat speciaal voor het feest van Elisabeth water ('kinkwater', vgl. ⟶ Erp) werd gewijd, dat werd aangewend tegen kinkhoest en andere kinderziekten. Ter genezing van zieke kinderen diende een zogenoemd 'boetenoveen' in acht te worden genomen: negen dagen van het gewijde water drinken; negen dagen elke dag negen keer het onzevader en het weesgegroet bidden en eenmaal de artikelen van het geloof; op drie vrijdagen de mis bijwonen. Van den Boer besloot in 1907, het zevende eeuwfeest van de geboorte van Elisabeth, aan dit gebruik weer meer bekendheid te geven middels advertenties in verschillende bladen. Op 19 november stonden de inwoners van Casteren verbaasd over de grote toeloop van pelgrims, onder wie honderd uit Hoogeloon onder leiding van hun eigen pastoor. Dit bleef echter voor lange tijd het hoogtepunt, want in de daaropvolgende jaren was er nog nauwelijks sprake van bedevaart. Er is ook nooit een broederschap opgericht om de verering te structureren. Dat de verering toch bleef voortbestaan, zij het op bescheiden schaal, blijkt onder meer uit de verspreiding van prentjes met een afbeelding en litanie vanaf ca. 1911.
- Pas in 1956, toen het 725e sterfjaar van Elisabeth werd herdacht en de Hongaarse opstand, onderdrukt door de Sovjet-Unie, een diepe indruk maakten op de Nederlandse bevolking, kwam de devotie tot de heilige weer massaal tot uiting in Casteren. Voor haar feest werd een voorbereiding van 9 weken gehouden, geopend door de bisschop. Elke week werd met medewerking van de inwoners van Casteren het openluchtspel Deze roos verwelkt niet van Jan Naaykens m.s.c. opgevoerd, dat door ongeveer 5000 mensen bezocht werd. Op 19 november kwamen er georganiseerde bedevaarten uit Tilburg, Eindhoven en Valkenswaard. Een van de liedjes die door de pelgrims gezongen werd, luidde:

'Bussen vol met vrome vrouwen
Met een snoepje en gebed,
Trekken waardig vol vertrouwen
Op naar Sint Elisabeth'.

Op zondag 25 november werd een openluchtmis gevierd met pastoor Driessen als voorganger en werd een bedetocht gehouden voor de lijdende Hongaren, waarbij ook het beeld van Elisabeth werd meegedragen. De hele avond werd gebeden voor Hongarije en geofferd voor de Hongaarse vluchtelingen.
- Tot in de jaren vijftig werd op tweede Pinksterdag een kinderbedetocht gehouden om bescherming te vragen tegen de toen nog vaak voorkomende kinderverlamming. Na eerst in de kerk te zijn samengekomen trokken ouders met hun kinderen door het dorp in een fraaie stoet - met bruidjes, garde en geluidswagen - waarbij ook het Elisabethbeeld werd meegevoerd. Omdat deze gebeurtenis samenviel met de Pinksterblomommegang voor de kleine meisjes, was er behalve de kinderzegening en de brooduitdeling ('niet uit armoede maar uit devotie') ook een bloemenhulde in de kerk. De jaarlijkse Pinksterblom-optocht bestaat nog steeds, maar wordt door ouders georganiseerd en vertrekt vanuit de basisschool; aan de kerk en aan St. Elisabeth wordt letterlijk en figuurlijk voorbijgegaan.
- In 1961 werd het openluchtspel van Jan Naaykens nog enige keren met succes opgevoerd, maar daarna ebte de belangstelling voor de Hongaarse prinses weer weg.
- In 1981 werd herdacht dat Elisabeth 750 jaar geleden was gestorven. Er kwamen op 19 november en de zondagen ervoor en erna veel pelgrims, voornamelijk van de boerenorganisaties en bejaardenbonden uit de buurdorpen, maar ook uit Valkenswaard en Geldrop.
- Buiten deze hoogtepunten kwam en komt slechts een gering aantal pelgrims. Pogingen van de vorige pastoor, K. Bueters (1969-1987) en de huidige pastoor, J. van Kemenade (sinds 1987) om de bedevaart meer bekendheid te geven door middel van affiches, advertenties in streekbladen en via Radio Brabant hebben weinig invloed op het aantal bedevaartgangers gehad. In de jaren negentig kwamen op de zondag nabij 19 november nog de plaatselijke Bond van Ouderen en het Katholiek Vrouwengilde uit Bladel (beide verenigingen vernoemd naar Elisabeth) op bedevaart naar de Willibrordkerk. Tijdens de mis werd dan nog steeds een oud Elisabethlied gezongen. Ook individueel kwamen nog enkele pelgrims, meestal uit de nabije omgeving, naar Casteren. Vaak ging het om ouderen, die zich de verering nog herinneren uit hun jeugd, al dan niet in gezelschap van hun kleinkinderen. De reliek werd tot in de jaren negentig nog sporadisch vereerd, maar dit gebruik is door de huidige pastoor inmiddels afgeschaft, omdat het volgens hem eerder weerzin dan devotie opwekt. Naar het gewijde water bestaat al lange tijd geen vraag meer; de pelgrims kunnen gratis prentjes meenemen, of, wat slechts sporadisch gebeurt, een tegel aanschaffen met een afbeelding van Elisabeth. Binnen de parochie zelf gaat geen aandacht meer uit naar deze heilige.
- Anno 2020 vindt alleen nog een jaarlijkse Elisabethviering plaats, georganiseerd door de (plaatselijke) katholieke Bond van Ouderen.
↑ top
Materiële cultuur - 1 Tijdens de ambtsperiode van pastoor Bueters (1969-1987) werden replica's van het plaatselijke Elisabethbeeld geproduceerd en verspreid; hier en daar treft men ze nog aan in huiskamers te Casteren; 2 tegeltje (langwerpig, licht van kleur), met daarop een weergave van het beeld en de tekst: 'Bedevaart H. Elisabeth Casteren'.

Devotioneel drukwerk
- Devotieprentjes e.d.: 1 'Litanie ter ere van de H. Elisabeth' (11,4 x 7,2 cm; impr. Den Bosch 3-7-1911; 4 p.) met afbeelding van het beeld van Elisabeth in de kerk van Casteren, deze zijn in de kerk gratis verkrijgbaar; 2 prentje met dezelfde afbeelding en het lied te harer ere (11,4 x 7,2 cm; impr. Den Bosch 4-7-1956), ook deze prentjes zijn gratis verkrijgbaar in de kerk; 3 in 1956 werden papieren bedevaartvaantjes (driehoekig, geel) verspreid waarop een rozentak is afgebeeld die zich in tweeën vertakt langs de rechte zijden. Op deze tak zijn drie brandende kaarsen te zien. Tussen de linker en de middelste kaars staat Elisabeth met een kroon op haar hoofd; aan haar linkerarm draagt zij een mand met rozen, met haar rechterarm drukt zij een klein meisje, op wie zij met deernis neerkijkt, tegen zich aan om haar de beschutting van haar mantel te geven; 4 tekstblad ('Casteren (N.-Br.)') met aankondiging van de bedevaart en een instructie voor de boetenoveen(ca. 14 x 22 cm; ca. 1960).
↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Casteren, parochiearchief: memoriale.
Literatuur: [S. Hanewinkel], Reize door de Majorij van 's Hertogenbosch in den jaare 1798-1799 (in Brieven), dl. 2 (Amsterdam: Saakes, 1799-1800; fotogr. herdr.: Schiedam: Interbook, 1973) p. 221; L.H.C. Schutjes, Geschiedenis van het bisdom 's Hertogenbosch, dl. 3 (St. Michielsgestel: Instituut voor Doofstommen, 1872) p. 387-390; Jan Kalf, De katholieke kerken in Nederland (Amsterdam: Van Holkema & Warendorf, 1906) p. 385 en tegenover p. 337 (plaat K, met de 19e-eeuwse parochiekerk); J. Kleijntjens, De H. Elisabeth van Thüringen ('s-Hertogen-bosch: Geert Groote Genootschap, 1931); 'Elisabethfeest', in: Sint Jansklokken, 10 augustus 1956 en 16 november 1956; Jeanne Ancelet-Hustache, 'Elisabeth de Thuringe', in: Dictionnaire d'histoire et de géographie ecclésiastique, dl. 15 (Paris: Letouzey et Ané, 1963) k. 225-228; Edith Pásztor e.a., 'Elisabetta d'Ungheria, langravia di Turingia', in: Bibliotheca Sanctorum, dl. 4 (Rome: Città Nuova, 1964) k. 1110-1123; P.J. Meertens & M. de Meyer ed., Volkskunde-Atlas voor Nederland en Vlaams-België. Commentaar Aflevering II (Antwerpen: Standaard, 1965) p. 39, vermelding als beschermheilige tegen stuipen; K. Hahn, F. Werner, 'Elisabeth von Thüringen', in: Lexikon der christlichen Ikonographie, dl. 6 (Rome etc.: Herder, 1974) k. 133-140; Jakob Torsy, Die Eigenkalender des deutschen und niederländischen Sprachgebietes (Siegburg: Franz Schmitt, 1977) p. 166; Walter Nigg, Elisabeth van Thuringen. Dienares der armen (Haarlem: Gottmer, 1979); M.J.C. Hurkmans, Het kerkdorp Casteren in vroeger jaren (Retie z.j.); 'Casteren laatste bedevaartsoord heilige Elisabeth', in: Eindhovens Dagblad, 9 november 1981; H. Beex, 'Sint Elisabeth', in: Bisdomblad, 20 november1981, p. 12; P.J. Margry, Bedevaartplaatsen in Noord-Brabant (Eind-hoven: Bura Boeken, 1982) p. 82-87; Friedhelm Jürgensmeier ed., So also, Herr... Elisabeth von Thüringen 1207-1231 (Frankfurt am Main: Josef Knecht, 1982); 'Casteren weer bedevaartplaats', in: Eindhovens Dagblad, 14 November 1987; Matthias Werner, 'Elisabeth von Thüringen', in: Lexikon für Theologie und Kirche, dl. 3 (Freiburg etc.: Herder, 1995) k. 602-603; Herman Strijbos, Kerken van heren en boeren. Bouwhistorisch verkenningen naar de middeleeuwse kerken in het kwartier Kempenland ('s-Hertogenbosch: Stichting Brabants Heem, 1995) p. 56-57; Bernard F. Scholz, 'De structuur van een legende. De Heilige Elisabeth als een voorbeeldig middelares', in: Anneke B. Mulder-Bakker, Marijke Carasso-Kok ed., Gouden legenden. Heiligenlevens en heiligenverering in de Nederlanden (Hilversum: Verloren, 1997) p. 49-60.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Casteren; Meertens Instituut volkskundige vragenlijst 23 (1959) en 64a (1993); Nijmegen, Katholiek Documentatie Centrum, KLiB, foto's Margry (1981) bedevaart; mondelinge informatie door pastoor J. van Kemenade in 1997; in BiN-dossier documentatie over Elisabeth afkomstig uit de collectie J.A. Bomans.

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.