Maasbracht, H. Gertrudis van Nijvel

Cultusobject: H. Gertrudis van Nijvel Open Street Maps
Datum: Eerste zondag van september
Periode: Eerste helft 19e eeuw (?) - ca. 1940
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk van de H. Gertrudis
Adres: Hoofdstraat 7, 6051 AJ Maasbracht
Gemeente: Maasbracht
Provincie: Limburg
Bisdom: Roermond
Samenvatting: Op de eerste zondag van september bezochten pelgrims, die vooral afkomstig waren uit de aangrenzende dorpen, de Gertrudiskerk van Maasbracht om aldaar de H. Gertrudis van Nijvel te vereren, als patrones tegen muizen, ratten en besmettelijke ziekten. De bedevaart is waarschijnlijk in de eerste helft van de 19e eeuw ontstaan en handhaafde zich tot ongeveer 1940.
Auteur: Antoine Jacobs
Illustraties:
Topografie - De parochie Maasbracht werd in 1265 voor de eerste keer genoemd. Tot 1558 was Maasbracht een hulpkerk van de Landricuskerk te Echt. Waarschijnlijk is Maasbracht tegen het einde van de 16e eeuw een onafhankelijke parochie geworden. Wel bleef de pastoor van Echt het patronaatsrecht houden.
- De kerk van Maasbracht ligt aan de rand van het dorp op enige tientallen meters van de Maas en de haven voor de binnenscheepvaart op de kruising van de Hoofdstraat en de Veerstraat. De naam Veerstraat herinnert aan het feit dat hier vroeger de veerpont aanmeerde die de verbinding vormde tussen Maasbracht en Wessem.
- Van de oudste(?) kerk van Maasbracht staat alleen de 14e-eeuwse mergelstenen toren nog. Tegen deze toren bouwde architect Johan Kayser in 1890 een driebeukige, neogotische kruisbasiliek. Hij liet zich daarbij inspireren door de Noordduitse baksteengotiek. In december 1944 werd de kerk door granaatvuur ernstig beschadigd en na de oorlog, met uitzondering van de toren, gesloopt. Ter plaatse bouwde de Maastrichtse architect A.J.N. Boosten in 1947 een drieschepige, bakstenen kruisbasiliek. De toren werd opgenomen in het nieuwe ontwerp.
↑ top
Cultusobject - Zie voor St. Gertrudis ⟶ Jabeek.
- De kerk moet in het bezit zijn geweest van een reliek, maar deze was anno 1999 niet meer aanwezig.
- Het huidige Gertrudisbeeld is in het tweede kwart van de 20e eeuw te Roermond vervaardigd door L. Luecker. Het ongepolychromeerde eikenhouten beeld is 138 cm hoog. Het strak vormgegeven beeld toont Gertrudis als abdis met krulstaf en boek. Onder aan haar kleed klimmen twee muizen omhoog. Het beeld staat aan de linkerkant in het schip van de kerk naast het tabernakel.
↑ top
Verering - Een affiche dat qua typografie en opmaak omstreeks 1900 gedateerd moet worden, meldt dat paus Gregorius XVI (1831-1846) een volle aflaat verleende aan alle gelovigen die op de eerste zondag van september ter ere van Gertrudis in de kerk van Maasbracht zouden bidden voor de eenheid onder de christelijke vorsten, de uitroeiing der ketterijen en de verheffing van de katholieke kerk. De verlening van deze aflaat heeft wellicht de al bestaande devotie tot Gertrudis bevorderd en daarmee mogelijk aan de basis van de bedevaart gestaan. Het Gertrudisfeest werd in Maasbracht in september gevierd en niet zoals in de meeste plaatsen elders op 17 maart. Aangezien op die dag in Maasbracht, in elk geval vanaf 1937, de altijddurende aanbidding werd gehouden, is mogelijk de bedevaartdag naar september, na de oogst en in een beter jaargetij, verplaatst.
- Over de verering in de 19e eeuw is verder niets bekend. Dat Gertrudis echter in aanzien stond, moge ook blijken uit het feit dat de gemeente Maasbracht haar op 9 mei 1889 in het gemeentewapen opnam. Na de gemeentelijke herindeling van 1991, waarbij Ohé en Laak, Stevensweert , Linne en Maasbracht samengevoegd werden, is Gertrudis uit het wapen verdwenen.
- In de jaren twintig van de 20e eeuw kwamen de boeren die in een straal van 10 à 15 km rond Maasbracht woonden op de eerste zondag van september naar de Gertrudiskerk om de volle aflaat te verdienen en om zich te vrijwaren tegen muizen- en rattenplagen en besmettelijke ziekten die deze dieren konden overbrengen. Het kon toen in de Gertrudiskerk 'enorm druk' zijn. De bedevaartgangers waren voornamelijk mannen en kwamen onder meer uit Echt, Linne, Montfort, Nieuwstadt, Stevensweert, Susteren en Wessem. Op de bewuste eerste septemberzondag was er om 7.00 uur een vroegmis. De hoogmis begon om 9.00 uur of 9.30 uur. Na de mis waren gezegend water en brood verkrijgbaar. Ook kon dan de reliek vereerd worden. De proclamanda van 1940 maken melding van een processie over het kerkhof na het einde van de hoogmis.
- In de jaren veertig ging de Gertrudisverering teloor. Naar verluidt stimuleerde pastoor G. Knops de devotie niet. De proclamanda van 1943 maken geen melding meer van de reliekverering en vanaf 1944 wordt de Gertrudisviering in het geheel niet meer genoemd. Zij maakt plaats voor het feest van de wijding van de kathedraal in Roermond. De verwoesting van de kerk in 1944 zal ook hebben bijgedragen tot de verdwijning van de devotie. In 1999 is er weinig meer wat nog aan de Gertrudisbedevaart herinnert. Wel wordt op de eerste zondag van september, als ook de Gertrudiskermis plaatsvindt, het patroonsfeest gevierd.
↑ top
Materiële cultuur - Raam: omstreeks 10 jaar geleden is een gebrandschilderd Gertrudisvenster uit een gesloopte Noord-Brabantse kerk overgenomen en geplaatst in een van de vensters van de absis. Aangezien het Gertrudisraam ongeveer twee meter hoog is en het absisvenster ruim zeven meter, heeft men besloten dit venster daar te verwijderen. Met Pinksteren 1999 is het Gertrudisvenster in een lichtbak gezet en geplaatst in een nis van de toren.

Devotioneel drukwerk
- Affiche: plakkaat met de vermelding dat op de eerste zondag in september in de Gertrudiskerk een volle aflaat verdiend kan worden (26,5 x 38,5 cm; Roermond: J.J. Romen, z.j. [ca. 1900]).

↑ top
Bronnen en literatuur

Archivalia: Roermond, gemeentearchief: archief van de Gertrudisparochie Maasbracht, inv. nrs. 47 (plakkaat), 50-56 (proclamanda); Roermond, bisdomarchief: J. Rouwet, 'Inventaris van parochie H. Gertrudis Maasbracht' (Roermond 1984).
Literatuur: J.M.H. Eversen & J.L Meulleners, 'De Limburgsche gemeentewapens, vergeleken met de oude plaatselijke zegels en beschouwd in het licht der locale geschiedenis, in: Publications S.H.A. Limbourg 35 (1899) p. 241; J.S. van Veen & A.A. Beekman, Geschiedkundige atlas van Nederland. De kerkelijke indeeling omstreeks 1550, tevens kloosterkaart, dl. 3 (Den Haag: Nijhoff, 1923) p. 81; A. Van Rijswijck, De verwoeste kerken van Limburg (Roermond/Maaseik: J.J. Romen, 1946) p. 70; Charles Genders, Langs de oude Limburgse kerken. Midden- en Noord-Limburg (Baarn: Bosch & Keuning, 1977) p. 33; Jo Bronneberg, 'Sint Gertrudis in de volksdevotie', in: Veldeke 67 (1992) p. 144-148; Jac. Linssen, Leef en leid in vreuger jaore (Maasbracht: eigen beheer, 1996) p. 95-96; L.C.B.M. van Liebergen & W.P.C. Prins ed., Sanctus. Met heiligen het jaar rond (Uden: Museum voor Religieuze Kunst, 1997) p. 24-28; V. Delheij & A. Jacobs, Kerkenbouw in Limburg 1850-1914. Neogotische en neoromaanse parochiekerken en hun architecten (Sittard: Stg. Charles Beltjens, 2000) p. 121-122.
- Maasbracht komt niet voor in Mireille Madou, De heilige Gertrudis van Nijvel. I. Bijdrage tot een iconografische studie : II. Inventaris van de Gertrudis voorstellingen (Brussel: Paleis der Academiën, 1975).
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Maasbracht; mondelinge informatie in 1999 van amateur-historicus Jac. Linssen, emeritus-pastoor J. H. Linssen, pastoor L.M.J. Creemers.

 

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.