Chaam, H. Antonius Abt

Cultusobject: H. Antonius Abt Open Street Maps
Datum: 17 januari
Periode: 18e eeuw (?) - ca. 1980
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk van St. Antonius
Adres: Gilzeweg 4, 4861 AT Chaam - tel. 01619-1201
Gemeente: Alphen-Chaam
Provincie: Noord-Brabant
Bisdom: Breda
Samenvatting: In de literatuur wordt vaak het volksverhaal vermeld dat de bouw van de middeleeuwse kerk van Chaam mogelijk zou zijn geweest dankzij de offergaven van de vele bedevaartgangers naar de patroonheilige Antonius. Het vroegst bekende vereringsgegeven dateert echter uit het midden van de 18e eeuw toen de parochie een reliek van de heilige ontving. Mogelijk was dit de aanleiding voor bedevaarten naar Antonius te Chaam. Aan het begin van de 20e eeuw was Chaam als bedevaartoord populair onder boeren uit de regio.
Auteur: Marcel Gielis
Illustraties:
Topografie - Op de plaats waar thans de protestantse kerk van Chaam staat, stond reeds in 1422 een kapel die toegewijd was aan Antonius Abt. In 1461 werd de kapel van Chaam losgemaakt van de moederparochie van Alphen en tot parochiekerk verheven (sommige auteurs noemen 1462 of 1463). In de 15e eeuw werd het gebouw vergroot en in de 16e eeuw werd een toren gebouwd.
- Toen in 1643 de protestantse gemeente van Chaam zich had losgemaakt van Ginneken, werd de kerk van Chaam in beslag genomen door de protestanten. Voortaan gingen de katholieken naar de mis in een schuurkerk. Deze kerk bleef nog lang na 1795 de parochiekerk voor de katholieken.
- In 1841 werd met de bouw van een kerk voor de katholieken in het dorpscentrum begonnen; het jaar daarop werd de kerk ingewijd. In 1926 werd deze 'waterstaatskerk' door een nieuw gebouw vervangen, ontworpen door J.J.H. van Groenendael. De toren van deze kerk werd in 1944 door de Duitsers opgeblazen. In 1948 kreeg de kerk een nieuwe toren (ontwerp W.J. Bunnik) die was geïnspireerd op de middeleeuwse toren van de N.H. Kerk, die eveneens in 1944 was verwoest.
- Aan de kapelstraat (Thijskesbos) staat een bakstenen kapel 'Onze Lieve Vrouw ter Sneeuw', gebouwd in 1943 (zie verder bij Verering).
↑ top
Cultusobject -Zie voor St. Antonius Abt ⟶ Borkel.
- De kerk bezit een reliek van Antonius Abt. Per certificaat verklaarde de bisschop van Lavello (It.) deze op 18 maart 1742 voor echt. In 1750 gaf de bisschop van Antwerpen toestemming om de reliek publiekelijk in Chaam te mogen vereren.
- Het ongepolychromeerde houten cultusbeeld van St. Antonius Abt van Chaam dateert uit het begin van de 16e eeuw. Het is 90,5 centimeter hoog en stelt de heilige voor in een kleed dat met een gordel wordt samengehouden en waarover hij nog een mantel en schouderkap draagt; hij heeft een baard en op het hoofd draagt hij een muts. De staf (een taukruis) die hij vroeger waarschijnlijk in de rechterhand (die vernieuwd is) hield, is verdwenen; in zijn linkerhand houdt hij een boek en een bel; het varken staat aan zijn linkervoet.
- De parochiekerk beschikt over nog twee Antoniusbeelden uit de 19e eeuw.
↑ top
Verering - In de literatuur wordt bij herhaling gesteld dat 'naar men zegt' de middeleeuwse kerk van Chaam (de latere protestantse kerk) met haar indrukwekkende gemeentetoren opgetrokken zou zijn uit de inkomsten van de bedevaarten naar St. Antonius (vgl. voor dit topos ⟶ Aardenburg; ⟶ Amersfoort; ⟶ Breda, O.L. Vrouw ; ⟶ Gemert; ⟶ Rhenen; ⟶ Steensel). Voor zover we weten is Krüger de eerste die dit gegeven vermeldt. Hij verwijst daarbij naar de Annales Praemonstratenses van de Lotharingse norbertijn Charles-Louis Hugo (1667-1739). Deze spreekt echter alleen over de afsplitsing van Chaam van de moederparochie Alphen in 1461-1463 en niet over bedevaarten naar Chaam.
Het gegeven dat de kerk van Chaam gebouwd zou zijn uit de inkomsten van een bedevaart lijkt voort te komen uit een legende die, naar analogie van de legende van bijvoorbeeld de St. Lenaartskerk bij Brecht (B), de aanwezigheid van een (te) grote kerk in een dorp moet verklaren.
- De verwerving van de Antoniusreliek op 12 mei 1750 was waarschijnlijk de aanleiding tot de verering. Of er al in de 18e eeuw bedevaarten gehouden werden, is niet met zekerheid te zeggen. Pas voor het begin van de 20e eeuw is er namelijk enige informatie in de vorm van mondelinge bronnen over een uitgebreide toeloop van vereerders uit de regio in deze periode. Omstreeks 1900 is er ook een Antoniusbroederschap opgericht, die in de jaren tachtig de facto niet meer bestond.
- In de volkskundevragenlijsten van 1959 noemen invullers uit Bavel en Ulicoten Antonius Abt te Chaam als heilige naar wie men bij ziekte van varkens op bedevaart gaat. Begin jaren tachtig kwamen nog steeds boeren uit de omgeving, tot Baarle-Nassau toe, op (de zondag voor of na) de feestdag van St. Antonius Abt (17 januari) naar de plechtige hoogmis (in 1981 waren er circa 200 aanwezigen) in Chaam. Op het einde van de viering werd een zegening van meel verricht en was er gelegenheid tot het vereren van de reliek van Antonius. In 1981 werden er zo'n 150 gewijde meelzakjes afgehaald.
- In 1993 stelde de pastoor dat de verering al enige jaren niet meer het karakter van een bedevaart heeft. Uit de omliggende dorpen zoals Alphen en Ulicoten kwamen nog slechts 10 à 15 personen op of rond de feestdag van St. Antonius naar een aangepaste eucharistieviering, waarbij zakjes met meel gewijd werden die daarna door de bezoekers konden worden meegenomen om na thuiskomst ter bescherming vermengd te worden met het veevoer.

Chaam en Werbeek
- Er is een contemporaine getuigenis of overlevering die zou kunnen duiden op het reeds in de 17e-eeuw bestaan van een bedevaart naar St. Antonius te Chaam. In zijn boek over de Mariaverering in de Norbertijnerorde vertelt de Baarlese pastoor Gerardus van Herdegom o.praem. (zie ⟶ Nijhoven en ⟶ Ulicoten) het verhaal van Willem Verreyt, die op 16 januari, de vooravond van het feest van St. Antonius, in het jaar 1645 op weg was van Baarle naar Chaam en op de heide tussen Ulicoten en Chaam een houten O.L. Vrouwebeeldje vond, dat hij later in de kapel van Werbeek, een gehucht onder Retie (B), zou plaatsen. Hij schreef aan het beeldje een bijzondere genadewerking toe: juist nadat hij het had gevonden, wist hij ongedeerd aan enkele struikrovers te ontsnappen. Van Herdegom meende dat Verreyt op weg was naar de plechtigheid ter gelegenheid van het feest van St. Antonius.
- De vondst van het Mariabeeld door de Antoniusvereerder Verreyt gaf aanleiding tot een verering die zich tot op de dag van vandaag voor het grootste deel in Werbeek afspeelt, maar ook te Chaam sporen heeft nagelaten. Toen tijdens de Tweede Wereldoorlog bij sommige Chamenaren het plan ontstond om een kapel te bouwen, vertelde kapelaan A.C.P.M. Hack in 1942 op de preekstoel het verhaal over Verreyt en het Mariabeeld, dat te Chaam volledig onbekend was, en begon hij geld in te zamelen. Reeds op 10 oktober 1943 kon tijdens een grootse plechtigheid een beeld van O.L. Vrouw ter Sneeuw in de nieuwgebouwde kapel bij Thijskesbos geplaatst worden. Het schoolhoofd A.C. Diepstraten schreef de tekst van een lied over Maria, die haar 'wondermacht eens toonde, wat ons de oude mare meldt', en 'die den koopman leidde, beschermend, door ons Chaamse land'; in 1944 zette de uit Chaam afkomstige Mechelse beiaardier P. van den Broek deze tekst op muziek. Tijdens een feestelijke plechtigheid op 11 juli 1954, in het Mariajaar, werd het Mariabeeldje dat per auto uit de kapel van Werbeek was overgebracht naar Chaam, in processie vanuit de buurtschap Leg eerst naar de kerk gedragen, waar een plechtig lof was, en daarna naar de kapel bij Thijskesbos, waar het enige tijd ter verering werd neergezet; 's avonds was er bij deze kapel in de openlucht nog een Mariaspel. Sedert 8 december 1954 is de St. Antoniusparochie van Chaam in het bezit van een door Matthias Doesborg (⟶ Ulicoten) vervaardigde kopie van het Mariabeeld van Werbeek; deze kopie bevat als een soort reliek een stukje hout uit de voet van het origineel. Zowel in de kerk als bij de kapel zouden nog altijd bezoekers van hun devotie tot Maria komen getuigen. De kapel wordt iedere week door Chaamse vrijwilligsters schoongemaakt en van verse bloemen voorzien.
- In de literatuur betreffende de kapel van Werbeek staat vermeld dat er enige tijd een bedevaart uit Chaam naar deze kapel is geweest.
↑ top
Materiële cultuur - Tegeltje met de tekst 'St. Antonius Abt Chaam' en een afbeelding van de kerk (15 x 15 cm; 1957); coll. Breda's Museum nr. B 2498.

Devotioneel drukwerk
- Lof- en smeeklied ter ere van de H. Antonius, Abt Patroon van de Parochie Chaam (z.p.; impr. J.M. van Oers, Breda 13 januari 1921).
↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Chaam, parochiearchief St. Antonius; zie A.M.C. Zom, Inventaris van de archieven van de parochie St. Antonius Abt te Chaam (Chaam: streekarchivariaat, 1978). Breda, bisdomarchief Breda: gedeponeerde archieven van het bisdom Antwerpen, stukken betreffende de parochie Chaam; zie W.J.P.M. Brand, Archief van het Bisdom Breda: gedeponeerde archieven, dl. 1. Inventaris van gedeponeerde archivalia betreffende de dekenaten Bergen op Zoom en Breda behorend tot het Bisdom Antwerpen (1420) 1561-1802 (Breda: Persdienst Bisdom Breda, 1983) p. 122-124.
Tekstedities: G.C.A. Juten, 'Kerkelijke beneficies in het voormalige dekenaat Hilvarenbeek', in: Taxandria 27 (1920) p. 4-5, uitgave van de beneficielijsten van het middeleeuwse dekenaat Hilvarenbeek, parochie Chaam; G. Bannenberg, A. Frenken & H. Hens ed., De oude dekenaten Cuijk, Woensel en Hilvarenbeek in de 15de- en 16de-eeuwse registers van het aartsdiakenaat Kempenland, dl. 2 (Nijmegen: gebr. Janssen, 1970) p. 341, rescripties betreffende Chaam; Jan van Laarhoven ed., Het schetsenboek van Hendrik Verhees ('s-Hertogenbosch: Merlijn, 1975) p. 120-121, 148.
Literatuur: Gerardus van Herdegom, Diva Virgo candida, candidi Ordinis Praemonstratensis Mater Tutelaris et Domina, tribus libris distincta (Brussel: Martinus De Bossuyt, 1650) p. 273-275; Charles-Louis Hugo, Sacri et Canonici Ordinis Praemonstatensis Annales, in duas partes divisi. Pars prima, Monasteriologiam, sive singulorum Ordinis Monasteriorum singularem historiam complectens, dl. 2 (Nancy: Wed. Joan. Bapt. Cusson & Abel-Dionysius Cusson, 1736) p. 980 (zie Léon Goovaerts, Ecrivains artistes et savants de l'ordre de Prémontré. Dictionnaire bio-bibliographique, dl. 3 (Brussel: Oscar Schepens & Cie, 1907) p. 123); J.B. Krüger, Kerkelijke geschiedenis van het bisdom van Breda etc, dl. 3 (Roosendaal: Van Leeuwen, 1875) p. 312-320; S. Schoutens, Maria's Antwerpen of beschrijving van de wonderbeelden en merkweerdige bedevaartplaatsen in de provincie Antwerpen (3e dr., Aalst 1905) p. 108-110, verhaal over de vondst van het Mariabeeld; G.J., 'Aanvullingen op Krügers Geschiedenis van het Bisdom Breda', in: Taxandria 9 (1902) p. 308, mis in de kapel in 1426; Jan Kalf, De monumenten van geschiedenis en kunst in de provincie Noordbrabant. Eerste stuk: de monumenten in de voormalige Baronie van Breda (Utrecht: A. Oosthoek, 1912) p. 200-206; W.J.A. Gommers, 'Folkloristische Kalender voor Westelijk Noord-Brabant', in: Sinte Geertruidtsbronne 5 (1928) p. 81-82; J.R.W. Sinninghe, Noord-Brabantsch Sagenboek (Scheveningen: 'Eigen volk', 1933) p. 277, nr. 322, toren van Chaam gebouwd uit offergiften van bedevaartgangers, en p. 196, nr. 245, verhaal over de vondst van het Mariabeeld; M. de Meyer, Volkskunde-Atlas voor Nederland en Vlaams-België. Commentaar bij de kaarten 21-29 Volksgeneeskunde, stuipen, hoofdpijn, beschermheiligen en bedevaarten etc. Aflevering III (Utrecht-Antwerpen: Standaard, 1968) p. 81, vermelding als beschermheilige van varkens; Kees Donkers e.a., Uit de geschiedenis van de parochie Chaam. Een uitgave ter gelegenheid van de viering van het 500-jarig bestaan van de parochie H. Antonius Abt te Chaam (Breda: parochiebestuur/offsetdrukkerij 'Accuraat', 1978); A.H. van Dort-Van Deursen, 'Sint-Antonius met het varken', in: Brabants heem, 31 (1979) p. 7-9; P.J. Margry, Bedevaartplaatsen in Noord-Brabant (Eindhoven: Bura Boeken, 1982), p. 87-91 en 332; Cultuurhistorisch inventarisatie Noord-Brabant. Gemeente Chaam ('s-Hertogenbosch: Provincie Noord-Brabant, 1985) p. 12-13, 16-17, 19; Th. van der Aalst, 'Een nagenoeg onbekende internationale bedevaartplaats: Werbeek onder Retie (België)', in: Devotionalia 47 (1989) p. 157-158; W. v.d. Hout, 'Hoe de Chaamse Mariakapel tot stand kwam', in: Ons Weekblad, 15 oktober 1993; L. van Liebergen & W. Prins ed., Antonius. 'De kleine en de grote' (Uden: Museum voor Religieuze Kunst, 1995) p. 110, Antoniusbeeld; Peter Vermeulen, Langs 's-Heren wegen. Veldkapellengids voor Noord-Brabant (Eindhoven: Kempen Uitgevers, 1996) p. 41-43, 'Chaam en Werbeek in concurrentieslag om O.L.Vrouw ter Sneeuw'.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier; Meertens Instituut volkskundige vragenlijst 23 (1959), 64a (1993); Nijmegen, Katholiek Documentatie Centrum-KliB bedevaartfoto's Margry (1981).

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.