Colmschate, Z. Titus Brandsma (reliek + schilderij)

Cultusobject: Z. Titus Brandsma (reliek + schilderij) Open Street Maps
Datum: 4 mei; 2e zondag van november; iedere woensdagavond
Periode: 1990 - heden
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Kapel in de parochiekerk van H. Titus Brandsma
Adres: Titus Brandsmaplein 2, 7423 EM Colmschate
Gemeente: Deventer
Provincie: Overijssel
Bisdom: Utrecht
Samenvatting:

Deze jonge parochie koos bij haar oprichting in 1980 Titus Brandsma als patroon, en liet in het bouwconcept van de kerk een kapel tot zijn gedachtenis opnemen. In deze gedachteniskapel zijn enkele relieken van Brandsma opgesteld. Men streeft ernaar om in deze kapel de verering van Brandsma op te wekken en zijn gedachtenis levend te houden. De kerk en kapel kunnen gekarakteriseerd worden als een bedevaartplaats in wording. 
 

Auteur: Louis van Tongeren
Illustraties:
Topografie

- Op 1 juli 1980 werd in de nieuwbouwwijk het Oostrik te Colmschate een nieuwe parochie opgericht waarvoor de parochianen Titus Brandsma o.carm. als patroon kozen. In hoeverre heeft meegespeeld dat de carmeliet G. Megens als eerste pastor was aangesteld, kan moeilijk worden vastgesteld. In 1989 verrees er een kerkgebouw dat ontworpen was door architecten- en ingenieursbureau Kristinsson uit Deventer. Met Kerstmis van dat jaar werd de kerk in gebruik genomen en op 25 februari 1990 door kardinaal Simonis geconsacreerd. 
- De kerk kent een ruitvormig grondoppervlak met op de diagonale zuidnoordas de entree en ontmoetingsruimte, de gedachteniskapel en de kerkzaal. Aan twee zijden bevinden zich diverse nevenruimten. De gedachteniskapel, met ruimte voor 20 à 30 personen, is als centraal element in het gebouw geconcipieerd en als zodanig van binnenuit en van buitenaf herkenbaar. De kapel is opgetrokken uit staal en glas. Door de glazen spitskap en de transparante dubbele wanden, die door Pirjo Dijk-Kaupinnen kleurrijk zijn beschilderd, ontstaat er in de gedachteniskapel een kunstzinnig vormgegeven licht- en lijnenspel.
- De kapel bevat voorts twee kunstvoorwerpen uit de 19e eeuw: een vijfarmige geelkoperen neogotische kandelaar uit circa 1880, en een houtgesneden gepolychromeerd Portugees beeld uit ong. 1870, voorstellende Maria met kind; oorspronkelijk zijn zowel Maria als het kind gekroond geweest. Het beeld is door een carmelietes bij haar intrede geschonken aan het klooster in Le Pâquier (Fribourg, Zwitserland), en bij de bouw van de kapel in Colmschate aan de parochie cadeau gedaan.
- In 2015 werd de kerk Titus Brandsmahuis en -kapel, een parochieel centrum van de Deventer Lebuïnusparochie.

Cultusobject

Leven en werk van Titus Brandsma
- Anno Sjoerd Brandsma werd op 23 februari 1881 geboren in het dorpje Oegeklooster ten oosten van Bolsward. Zijn ouders, Tjitske Annes Postma en Titus Hendrikzoon Brandsma, bezaten daar een grote boerderij waar zij hun zes kinderen opvoedden van wie er vijf zouden kiezen voor een geestelijk leven. Na het kleinseminarie te hebben doorlopen bij de franciscanen te Megen (1892-1898), trad hij op 17 september 1898, dus als jongen van zeventien jaar, in bij de carmelieten in het klooster te Boxmeer. Als kloosternaam koos hij Titus. Op 17 juni 1905 werd hij in de St. Janskathedraal van 's-Hertogenbosch tot priester gewijd. Na zijn studies wijsbegeerte en sociologie te Rome (1906-1909) werd hij docent aan het filosoficum van de carmelieten te Oss (1909-1923). Daarnaast vervaardigde hij tot aan zijn dood tal van journalistieke bijdragen voor kranten en tijdschriften. Hij was medeoprichter van de universiteit van Nijmegen (17-10-1923), waarvan hij niet alleen een van de eerste hoogleraren werd (filosofie en mystiek), maar ook rector magnificus (1932-1933). In 1927 was hij een van de tien oprichters (samen met onder anderen de kerkhistoricus Jan de Jong, de latere aartsbisschop van Utrecht) van het nog steeds bestaande internationale tijdschrift Ons Geestelijk Erf (voor de studie van de Nederlandse vroomheid). Zijn verzameling oude geestelijke geschriften (vaak fotoweergaven hiervan) zou de basis worden van het in 1968 opgerichte Titus Brandsma Instituut, een aan de Katholieke Universiteit Nijmegen gehuisvest centrum dat zich bezighoudt met het verschaffen van inzicht en vorming in de spiritualiteit aan een brede doelgroep.
- Zijn reeds genoemde gehechtheid aan de journalistiek bezorgde Brandsma in 1935 een benoeming tot geestelijk adviseur van de Rooms Katholieke Journalisten Vereniging. Niet alleen zette hij zich in voor de verbetering van de opleiding voor journalisten, maar ook voor die van hun rechtspositie. Nadat Brandsma er door middel van een rondschrijven (d.d. 31-12-1941) bij de katholieke dagbladen op had aangedrongen om geen NSB-advertenties op te nemen, werd hij op 19 januari 1942 gevangen genomen door de Duitse bezetters. Via de gevangenissen te Arnhem, Scheveningen, Amersfoort, opnieuw Scheveningen en Kleef (D), kwam hij terecht in het concentratiekamp Dachau (Beieren) waar hij op 26 juli 1942 in de ziekenbarak is gestorven. Over de helse omstandigheden waaronder ook priesters moesten leven in Dachau, is na de oorlog een verslag geschreven door een medegevangene van Titus, Othmarus Lips o.f.m.cap. Misschien was pater Titus wel dezelfde als de niet bij naam genoemde priester die op zijn sterfbed, na enkele dagen van bewusteloosheid, van deze pater Othmarus de absolutie had ontvangen. Op 3 november 1985 sprak paus Johannes Paulus II in Rome de zaligverklaring van Titus Brandsma uit, die sindsdien als martelaar wordt vereerd. Op 15 mei 2022 is Brandsma door paus Franciscus in Rome heiligverklaard.
- Zie tevens ⟶ Dokkum, Titus Brandsma en Nijmegen, Titus Brandsma. 
- De gedachteniskapel is de centrale plaats voor de verering van Titus Brandsma. In de kapel worden enkele tastbare herinneringen aan hem bewaard, zoals zijn sjaal, een stuk uit de binnenband van zijn hoed, en de rozenkrans die hij vlak voor zijn dood aan de vrouw gegeven heeft die hem de dodelijke injectie toediende. Pater E. Gemmeke o.carm. heeft de rozenkrans van deze vrouw gekregen en hem bij de oprichting van de kerk aan de parochie geschonken. Een centrale plaats neemt een urn in met as uit een massagraf in het concentratiekamp te Dachau waar Titus Brandsma om het leven is gebracht.
- Boven de urn hangt een afbeelding van Titus Brandsma door Henk Hilterman uit 1986. Het paneel (ongeveer 70 x 60 cm) is een voorstudie voor de zogenaamde eregalerij die Hilterman in de jaren tachtig gemaakt heeft voor het triforium in de absis van de kathedrale basiliek St. Bavo te Haarlem. Het is uitgevoerd in vermurail: gekleurd, beschilderd en gebrand glas, gelijmd op houten panelen. Titus Brandsma is afgebeeld in habijt en houdt in de ene hand een pen en in de andere een krant vast, verwijzend naar zijn werkzaamheden in de journalistiek. 
- Op diverse andere plaatsen in het gebouw zijn afbeeldingen van Titus Brandsma te vinden of treft men voorstellingen aan die verband houden met zijn levensgeschiedenis. Twee objecten verdienen speciale vermelding. In de ontmoetingsruimte hangt voor één van de vensters een glas-in-loodraam (ongeveer 100 x 60 cm) met een afbeelding van Titus Brandsma; het raam is afkomstig uit een kantoor van het dagblad De Gelderlander. In één van de nevenruimten hangt een schilderij van Henk Heideveld (1991?), voorstellende een gekruisigde Christus temidden van twee misdadigers, van wie er één de goede moordenaar wordt genoemd. Het kunstwerk is vervaardigd op drie dikke planken waarop een ingekraste tekening met spijkers op berkenbast is bevestigd. Links boven staat de tekst 'De goede moordenaar van Anno', de voornaam van Brandsma tot hij bij zijn intrede bij de carmelieten koos voor de naam Titus. Naar eigen zeggen heeft de kunstenaar Brandsma's houding tegenover zijn beulen willen uitdrukken. Brandsma was op zoek naar de goede moordenaar, en wilde niet oordelen maar vergeven.

Verering

- Door middel van de gedachteniskapel in Colmschate wil men de gedachtenis aan Titus Brandsma levend houden en zijn betekenis als voorvechter van vrede en verzoening uitdragen. De kapel staat altijd open voor gebed en bezinning; regelmatig steken mensen er een kaars op en schrijft men bijzondere intenties op in een daarvoor bestemd boek. Bij de dodenherdenking op 4 mei schenkt men bijzondere aandacht aan Titus Brandsma, en elke woensdagavond is er een eucharistieviering in de kapel tot zijn nagedachtenis. Een door Titus Brandsma op 12-13 februari 1942 in de Scheveningse gevangenis geschreven gedicht is getoonzet en wordt bij gelegenheid in de liturgievieringen van de parochie gezongen. De jaarlijkse viering van zijn sterfdag, die vanwege het feest van Joachim en Anna op 26 juli volgens de Romeinse kalender is vastgesteld op 27 juli, wordt door enkele tientallen mensen bezocht. Omwille van de vakantie heeft men de viering van de feestdag van Titus echter verplaatst naar de tweede zondag in november en verbreed tot een algeheel parochiefeest. De verering van Titus Brandsma in Colmschate heeft hoofdzakelijk een parochieel karakter, maar men streeft een grotere uitstraling na.
- Anno 2022 kende Colmschate geen duidelijk bedevaartkarakter meer; wellicht dat de heiligverklaring van Brandsma in dat jaar daarin weer verandering kan brengen.
 

Materiële cultuur

- In de ontmoetingsruimte worden verschillende artikelen verkocht, zoals 1 beeldjes van Brandsma (ca. 20 cm hoog), 2 kaarsen met als opdruk het affiche dat gemaakt is bij gelegenheid van Brandsma's zaligverklaring en 3 medailles (ø 2 cm) met op de voorzijde de beeltenis van Brandsma en profil en de tekst 'Titus Brandsma ord. carm.'; op de achterzijde een voorstelling van een met jodenster getooide Maria met kind en de tekst 'flos carmel'. 

Devotioneel drukwerk
- Brochures: 1 T. Brandsma, Geert Groote. Zijn keer naar de Heer (Nijmegen/Boxmeer: Stichting Titus Gedachteniskapel in samenwerking met het Titus Brandsma-archief, z.j.; 32 p.) heruitgave van de rede die Titus Brandsma op 16 oktober 1940 te Deventer heeft gehouden ter gelegenheid van de 600e geboortedag van Geert Grote; 2 Aandacht voor God en voor mensen. Teksten van Titus Brandsma Bolsward 1881 - 1942 Dachau (Breda: Bisdom Breda, z.p.); 3 Louis Frequin, Méér dan een verzetsheld. Titus Brandsma dacht in mensen (Nijmegen 1985; 44 p.); 4 Lebendiger Karmel. Titus Brandsma. Eine Botschaft der Hoffnung (Bamberg: St. Otto-Verlag, 1986); 5 J.B.W.M. Möller, Hoe Titus Brandsma God ervaren heeft? Overdenking op dinsdag 3 april 1990 in de Titus Brandsma Kerk Colmschate / Deventer (Boxmeer: Titus Brandsma Archief, 1990; 12 p.) naast de overweging door bisschop Möller bevat deze uitgave ook de levensloop en enkele teksten van Titus Brandsma; 6 Titus Brandsma Gedachteniskerk Deventer ([Deventer]: Stichting Steunfonds Gedachteniskerk Titus Brandsma, 1991; 8 p.); 7 Titus Brandsma. 'Heraut der verzoening'(z.p. z.j.; 18 p.) hierin is het laatste geschrift van Titus Brandsma opgenomen dat hij op 22 januari 1942 in de politiegevangenis te Scheveningen heeft geschreven; naast deze tekst bevat de brochure een voorwoord van pastor G. Megens, enkele foto's van Titus Brandsma, het gedicht dat Brandsma in de Scheveningse gevangenis schreef, zijn levensloop en een kopie van het originele handschrift van het afgedrukte laatste geschrift; 8 [D.E. Bamberg], Van Doornenburgplein tot Titus Brandsmaplein (Deventer: Stichting Steunfonds Gedachteniskerk Titus Brandsma, 1991; 12 p.) toespraak bij gelegenheid van de onthulling van het naambord 'Titus Brandsmaplein' op zondag 11 november 1990 te Colmschate; 9 Titus Brandsma. Karmeliet ([Deventer]: Titus Brandsma parochie, z.j.; 12 p.).
- Vouwprentje (11,3 x 7,2 cm) met op de voorzijde een getekende afbeelding van Brandsma. - Drie verschillende dubbelgevouwen kaarten (10,4 x 15 cm) met op de voorzijde een foto van Brandsma, uitgegeven door het Titus Brandsma Archief te Boxmeer.
- Prentbriefkaarten, veelal met een foto of een andere afbeelding van Brandsma, zijn beschikbaar. 

 

Bronnen en literatuur

Archivalia: Colmschate, parochiearchief. Het Titus Brandsma Archief in het carmelietenklooster te Boxmeer is een belangrijk documentatiecentrum, waar ook de nalatenschap van Titus Brandsma wordt beheerd en waar enkele tastbare herinneringen aan hem worden bewaard, zoals zijn pijp, schoenen, parapluie en verschillende kledingstukken.


Literatuur: H.W.F. Aukes, Het leven van Titus Brandsma (3e bijgewerkte dr., Utrecht-Antwerpen: Het Spectrum, 1985); C.E.M. Struyker Boudier ed., Titus Brandsma herzien, herdacht, herschreven (Baarn: Gooi & Sticht, 1993); Titus Brandsma. Zaligverklaring Rome 1985 (Oegstgeest: Stichting R.K. Voorlichting, 1985). Zie voor verdere literatuur ? Nijmegen, T. Brandsma.


Overige bronnen: KDC BiN-dossier Colmschate; Meertens Instituut volkskundige vragenlijst 64a (1993)
 

  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.