Ouwerkerk, H. Gertrudis van Nijvel

Cultusobject: H. Gertrudis van Nijvel
Datum: 17 maart
Periode: 15e eeuw (?) - 16e eeuw
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk
Adres: Ring 48, 4305 AH Ouwerkerk
Gemeente: Schouwen-Duiveland
Provincie: Zeeland
Bisdom: Breda
Samenvatting:

In de late middeleeuwen werd vanuit Zeeland de heilige Gertrudis in Ouwerkerk bezocht en aangeroepen tegen de muizen en ratten.

Auteur: Peter Jan Margry
Illustraties:
Topografie

- Het kleine ringdorp Ouwerkerk (vroeger ook wel: Oukerk of Ouderkerk) is gelegen op het eiland Schouwen-Duiveland, een kleine acht kilometer ten zuidoosten van Zierikzee. De middeleeuwse cultus was gesitueerd in de voormalige parochiekerk; een parochie die toen ter begeving stond van het kapittel van S. Salvator in Utrecht. 

- In de 19e eeuw waren nog slechts koor en toren middeleeuws. De toren fungeerde toen als baken voor de schepen over de schelde. De toren werd in de Tweede Wereldoorlog in 1945 door de Duitsers opgeblazen, waarna de beschadigde zwaar kerk na de oorlog geheel werd afgebroken. De Salvatorklok is als enig onderdeel overgebleven van de oude kerk. Een nieuwe kerk, de Nederlands Hervormde (PKN) Geertruidkerk, is daar in 1956-1957 opgetrokken.

Cultusobject

- Gertrudis van Nijvel (626-659) was een dochter van Pepijn van Landen (hofmeier van de Frankische koning Dagobert) en diens vrouw Itta. Na de dood van Pepijn stichtte Itta een klooster in Nijvel waarvan zij zelf abdis werd. Na haar dood werd zij opgevolgd door Gertrudis. De verering te Borgvliet en elders is verweven met enkele bekende legenden over de persoon Gertrudis. Een daarvan verhaalt dat de heilige eens tijdens het spinnen in slaap was gevallen, waarna ratten en muizen haar spinrokken in hun hol hadden gesleept. Een andere legende vertelt hoe Gertrudis tijdens het spinnen werd gesard door de duivel in de gedaante van een muis. Niettemin wist de heilige haar geduld te bewaren. In weer een andere legende wordt verhaald hoe de heilige, moe van het spinnen, op zeker ogenblik in slaap was gevallen. De duivel zond daarop ratten en muizen die haar spinrokken in de war maakten. Gertrudis, eenmaal ontwaakt, zou echter deze dieren hebben verjaagd. Dergelijke verhalen kenden reeds aan het begin van de 15e eeuw een wijde verspreiding in West-Europa.

Verering

Voor een bedevaartcultus van Gertrudis in Ouwerkerk bestaat alleen indirect bewijs. De 18e-eeuwse geschiedschrijver Isaak Tirion vermeldt in zijn Tegenwoordige Staat van Zeeland dat voor de reformatie op Duiveland St. Gertrudis op het hele eiland met grote eerbied werd vereerd. Volgens de overlevering konden "er, om die reden, geene Rotten of Muizen in leeven blyven; geen wonder dan, dat ze er thans zoo wel als elders gevonden worden.” Het uitstralingsgebied van de verering wijst op een nadrukkelijk bovenlokale cultus, die daarmee bedevaart verondersteld.

Bronnen en literatuur

Literatuur : J. van Reygersbergh, Dye Cronijcke van Zeelandt (Antwerpen: wed. H.P. van Middelburch, 1551) gegevens? ; Isaak Tirion, Tegenwoordige Staat der Vereenigde Nederlanden; Negende Deel, Behelzende eene Beschryving van Zeeland (Amsterdam: Tirion, 1753) 495; A.J. Van der Aa, Aardrijkskundig Woordenboek der Nederlanden, dl. 8 (Gorinchem: Jacobus Noorduyn, 1846) 736-737.
- Ouwerkerk komt niet voor in het standaardwerk Mireille Madou, De heilige Gertrudis van Nijvel. I. Bijdrage tot een iconografische studie : II. Inventaris van de Gertrudis voorstellingen (Brussel: Paleis der Academiën, 1975).
Overige bronnen: KDC Nijmegen BiN-dossier Ouwerkerk.

  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.