Arnhem, O.L. Vrouw (beeld)

Gediskwalificeerd: ja
Cultusobject: O.L. Vrouw (beeld)
Datum: onbekend
Periode: 1672 - 1674
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Grote of St. Eusebiuskerk
Adres: Markt 38 Arnhem
Gemeente: Arnhem
Provincie: Gelderland
Bisdom: Utrecht
Samenvatting:

In 1672, bij de herwijding van de St. Eusebiuskerk na de verovering van Arnhem door de katholieke Fransen, werd een beeld van O.L. Vrouw uit een muur van de kerk gehaald. Dit beeld was daar 25 jaar verstopt geweest, kreeg spontane verering en zou zelfs 'miraculeus' zijn. Het beeld is daar tot uiterlijk 1674 vereerd geweest, daarna ging de St. Eusebiuskerk opnieuw in protestantse handen over. De verering heeft voor zover bekend geen bedevaartkarakter gekregen.

Auteur: Cefas van Rossem
Illustraties:
Topografie

- In zijn Geschiedenis van het katholicisme, schrijft historicus Rogier: 'Ook wordt melding gemaakt van een oud miraculeus beeld van de Heilige Maagd, dat in de Arnhemse Jezuïtenkerk vereerd werd'. Oostveen noemt een beeld dat hiervoor in aanmerking kan komen. In een passage over de herwijding van de St. Eusebiuskerk in 1672, na de verovering van Arnhem door de Fransen, zegt hij: 'Een Mariabeeld dat vijf en twintig jaren achter een muur was verborgen staat nu op een opvallende plaats en wordt plechtig vereerd'. In de 17e eeuw zijn het vooral de jezuïten die in Arnhem en de omliggende streek actief zijn met pastorale zorg.

Cultusobject

- Er bestaan twee beelden die in aanmerking komen als miraculeus beeld vereerd te zijn geweest. Het eerste ervan is een stenen beeld van O.L. Vrouw dat wordt bewaard in de schatkamer van de St. Walburgiskerk. Van dit beeld wordt gezegd dat het afkomstig is uit de muur van de St. Eusebiuskerk. Rogier spreekt over waarschijnlijk een houten beeld, en dus is dit stenen beeld mogelijk niet het juiste of heeft Rogier zich vergist.
- Het tweede beeld is een houten Mariabeeld uit 1470-1480, 'Maria met de rechte rug' van de meester van Soeterbeeck (ca. 1470), dat op het Maria-altaar ter linkerzijde van het hoofdaltaar van de St.Martinuskerk geplaatst is. Over dit beeld is de volgende informatie beschikbaar: 'Het belangrijkste en meest bekende kunstwerk dat de [St. Martinus] kerk bezit is het middeleeuwse beeld van Maria met het schrijvende Kind Jezus. De geschiedenis is bij gebrek aan bronnenmateriaal niet meer exact te achterhalen. Zeer waarschijnlijk is het afkomstig uit een van de oude Arnhemse kerken of kloosters, die tijdens de Reformatie in andere handen overgingen of werden gesloopt. Het beeld is eeuwenlang zoek geweest tot het in 1890 bij de verbouwing van het St. Peter-gasthuis in de Rijnstraat werd ontdekt. Het was met de achterkant naar boven verwerkt in een houten vloer (waarschijnlijk met opzet verborgen. Het beeld werd door deken J. Dobbelman geschonken aan de St. Martinuskerk.
- In 1947 werd dit 98 cm hoge notenhouten beeld opnieuw gepolychromeerd door de restaurateur J. Claveaux uit 's-Gravenhage. Hij heeft enkele onderdelen van het beeld, met name de kroon van Maria en de scepter met kruisbloem in haar hand, die voorheen als zilveren votiefgeschenken aan het beeld waren toegevoegd, door houten onderdelen vervangen. In oude inventarislijsten van de kerk zijn twee kroontjes, die bij de aankleding van het beeld behoorden, vermeld. Maria en het kind droegen een scepter en het kind bovendien een rijksappel. Bij de restauratie heeft het kind een veer in de hand gekregen, waarmee het op een banderol schrijft.
- De Madonna met het schrijvende kind is een tamelijk zeldzaam voorkomend beeldtype. Hieraan ligt een oude devotie aan ten grondslag. Volgens een middeleeuwse legende zou een ter dood veroordeelde jongen Maria hebben gevraagd om haar Kind een brief te laten schrijven aan de rechter teneinde het vonnis ongedaan te maken. Het is dan ook meer waarschijnlijk, dat Maria in haar rechterhand een inktpotje in plaats van een scepter droeg.
- In 1971 werd in het Noordbrabants Museum te 's-Hertogenbosch de tentoonstelling "Beelden in Brabant" gehouden, waarvoor dit Mariabeeld in bruikleen werd afgestaan. De samenstellers van de tentoonstelling hadden goede argumenten voor de herkomst van dit beeld, n.l. het hertogdom Brabant. Het beeld is vooral op stijlkritische gronden toegeschreven aan een anonieme meester, die de noodnaam kreeg: "Meester van de heiligenbeelden uit het klooster Soeterbeeck" bij Nederwetten in de Brabantse Kempen.'

Verering

- Relevant is dat de St. Eusebiuskerk in de 17e eeuw alleen in de jaren 1672 - 1674 katholiek is geweest. Jezuïten hebben verder wel van 1690 tot 1749 een statie (parochie) gehad in de St. Eusebiuskerk. In andere Arnhemse r.k. kerken dan de reeds genoemde was er verder geen sprake van de verering van een Mariabeeld.
- Terwijl er verschillende publicaties zijn over de St. Eusebiuskerk en Arnhem in 1672, loopt het onderzoek naar het door Oostveen en Rogier genoemde miraculeuze beeld stuk op te weinig informatie in betreffende literatuur en archieven. Bovendien is er sprake van twee beelden die 'miraculeus' genoemd worden en dus als zodanig kunnen zijn vereerd.
- Bij elkaar zijn er niet voldoende gegevens voorhanden om deze plek (of dit beeld) als bedevaartlocatie of bedevaartobject aan te merken.

Materiële cultuur

Devotioneel drukwerk: twee ansichtkaarten zijn er van het beeld te koop: een close-up zwartwit foto uit de jaren 1970 en een kleurenfoto (uitgave jos-pé, Arnhem) weergevende de situatie van het beeld sinds 1995: op een altaar met retabel en voorzien van kaarsen die ter verering van Maria voor het beeld branden.

Bronnen en literatuur

Literatuur: L.J.Rogier, Geschiedenis van het katholicisme in Noord-Nederland in de 16de en 17de eeuw, dl. 2 (Amsterdam: Urbi et Orbi, 1946) p. 774; J.W. Oostveen,Velua Catholica, tweede deel (1600-1953) (Apeldoorn: eigen beheer, 1953); vouwblad over de St. Martinuskerk (Arnhem, z.j.). 
Overige bronnen: KDC BiN-diskw.-dossier Arnhem-O.L. Vrouw.

  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.