- De middeleeuwse parochiekerk van Hellendoorn, op de grens van Salland en Twente, ligt even terzijde van de oude weg van Ommen naar Rijssen op een licht verhoogde plek aan de voet van de Hellendoornse berg. Ze heeft een romaans schip en een laatgotisch koor.

- Het bestaan van een St. Antoniusbeeld blijkt eerst in 1643, wanneer het de inzet wordt van een strafwonder.

- Zie voor Antonius: Culemborg, dl. 1.

- In de kerk waren in de middeleeuwen een vicarie van St. Antonius Abt en St. Anna (met misverplichtingen op zondag, dinsdag en donderdag), een St. Antoniusaltaar en een broederschap van St. Antonius gevestigd. Laatstgenoemde, door provisoren bestuurd, stond wellicht in dienst van de armenzorg. 

- In de vasten van 1643 vond een drievoudig strafwonder in Hellendoorn plaats. De legende verhaalt het volgende. De koster van de toen gereformeerde kerk, Hendrick Vriese, zag het St. Antoniusbeeld op het gewelf van de kerk staan, gooide het door een gat naar beneden en zette het tot spot bij zijn varkens om die te hoeden (Antonius Abt wordt immers met een varken afgebeeld). De volgende morgen waren de varkens dood. De verbolgen koster ging daarop het beeld met een bijl te lijf. Het kind dat zijn vrouw kort daarop baarde, vertoonde dezelfde misvormingen als het geschonden beeld. Omdat het kind een monster was, weigerde dominee Hermannus Halfwassenius het te dopen. Tenslotte viel de koster zelf door het bewuste gat in het gewelf dood in de kerk neer.

- Het is niet duidelijk of dit strafwonder aanleiding heeft gegeven tot een cultus. In de kronieken van zowel seculieren als jezuïeten werd het wonder geboekstaafd, en het bleef tevens bekend via het 20-strofige satirische lied dat kort na dato moet zijn gemaakt en in 1644, samen met een eveneens satirisch tegen-lied, werd gedrukt. Nog ver in de 19e eeuw werd bij de vanouds katholieke familie Vrielink een handschrift van dat lied bewaard. Volgens Brom werd het ook gezongen.

Archieven: Handschriften van het lied: Zwolle, Rijksarchief in Overijssel: collectie J. Hogeman I, nr. 5, hs. uit 1873 ‘De schender van het S. Antoniusbeeld te Hellendoorn gestraft, 1643’; Hellendoorn, parochiearchief, hs. in het opschrijfboekje van W. Vrielink (1807-1880) [volgens Ponsteen, 1970].

 [Guillielmus de Landsheere s.j.], Een wondere ende waerachtige geschiedenisse in Salland binnen Heldern in het jaer 1643, den verleden vasten etc. (Antwerpen 1644) pamflet in bezit van de Vereeniging tot Beoefening van Overijsselsch Regt en Geschiedenis; tekst bij Ponsteen, 1970; ‘Breve chronicon PP. Missionariorum Soctis Jesu in Transisalania’, in: Archief voor de geschiedenis van het Aartsbisdom Utrecht 7 (1879) p. 229 [gedateerd op 1642]; Arnold Waeijer, ‘Nopende het Aerts-priesterschap van Swolle naer de beroerten deser Neder-landen mitsgaders van eenige gedenckweerdige voorvallen’, G.A. Meijer ed., in: Archief voor de geschiedenis van het aartsbisdom Utrecht, 46 (1920) p. 333-334; (afz. uitg. Utrecht, 1921) p. 333-334 [gedateerd op 1643].

Literatuur: G. Brom, ‘Een 17e eeuwsch Volkslied te Hellendoorn’, in: Archief voor de geschiedenis van het aartsbisdom Utrecht 29 (1903) p. 286-296; G.J. ter Kuile Sr., ‘Het mirakel van Hellendoorn’, in: Verslagen en Mededeelingen van de Vereeniging ter Beoefening van Overijsselsch Regt en Geschiedenis, dl. 2, 33 (1941) p. 128-132; A. Ponsteen, ‘Het mirakel van Hellendoorn’, in: Jaarboek Twente, 6 (1967) p. 113-118; idem, Het kerkdorp Hellendoorn in vroeger eeuwen (Heino [1970]) p. 164-172; W. Frijhoff, ‘La fonction du miracle dans une minorité catholique: Les Provinces-Unies au XVIIe siècle’, in: Revue d'histoire de la spiritualité, 48.2 (1972) p. 151-178, aldaar164.

Over de St. Antoniusvicarie: J. Lindeborn, Historia sive notitia Episcopatus Daventriensis (Keulen 1670), herdr. in [H.F. van Heussen], Historia Episcopatuum Foederati Belgii, 6 dln. (Leiden 1719; 2e dr., Antwerpen,1733) dl. 3, p. 154. Hellendoorn.

Overige Bronnen: KDC BiN-dossier Hellendoorn