Sevenum, O.L. Vrouw van het wonderbare schot

Gediskwalificeerd: ja
Cultusobject: O.L. Vrouw van het wonderbare schot
Datum: 15 augustus; gehele jaar
Periode: 1676 - eerste helft 20e eeuw
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Kapel van O.L.Vrouw van het wonderbare schot, Den Eigen, parochie HH. Fabianus en Sebastianus
Adres: Raadhuisstraat? t.o. nr.?? Sevenum
Gemeente: Horst aan de Maas
Provincie: Limburg
Bisdom: Roermond
Samenvatting:

De kapel van O.L.Vrouw van het wonderbare schot is volgens een legende gebouwd na de redding van een door een wolf belaagd meisje door middel van een ‘wonderbaar schot’. In hoeverre de legende van invloed is geweest op de verering toen het voorkomen van wolven nog een reële nood was, kan bij gebrek aan gegevens niet vastgesteld worden. De kapel van O.L.Vrouw van het wonderbare schot was vroeger de vereringsplaats van Maria voor de bewoners van de uitgestrekte gemeente Sevenum, maar al lang dient die verering als lokaal gekarakteriseerd te worden. 

Auteur: Lambertus Moonen
Illustraties:
Topografie

- Vanuit de Sevenumse parochiekerk en via de Raadhuisstraat richting Den Eigen, bereikt men de Mariakapel in de as van de weg te midden van drie lindebomen. Deze route vormde tegelijk een functionele processieweg. De bakstenen kapel bevindt zich in een bocht van de weg. Tot voor een aantal jaren geleden lag zij buiten de bebouwde kom van het dorp, maar nu vormt de kapel en omgeving meer een klein parkje te midden van nieuwbouw. Een pad van sierbestrating leidt naar de ingang van de ongeveer zeven meter hoge kapel. Ze is zeszijdig met smalle steunbeertjes op de hoeken en met een zeszijdig, klokvormig leien dak, waarop een kalotdakje gedragen door zes ronde houten zuiltjes met daarop een peervormige top met een uiterst fraai smeedijzeren kruis van recentere datum. Aan dit kruis is een windvaantje bevestigd met het jaartal 1964, verwijzend naar een restauratie van de kapel. Boven de boog van de toegang is een mergelsteen ingemetseld waarop het jaartal 1676 staat. Onder de fraai geprofileerde daklijst bevinden zich 24 eikelversieringen. Verder heeft de kapel twee ovaalvormige raampjes met elk twee aanzet- en sluitstenen van mergel. In de steunberen zijn hoekstenen van mergel verwerkt. De grootste breedte van de kapel is ca. 2.50 meter, een ribloos straalgewelf overkoepelt de ruimte. Oorspronkelijk was er slechts een eenvoudige nis in de achtergevel, waarvoor later een van elders overgenomen barok-altaartje is geplaatst. Op dat 17e eeuwse altaar met retabel geflankeerd door twee paar getorste Korinthische zuiltjes, staat het Mariabeeld.
- De Mariakapel is eigendom van de gemeente Sevenum, die nu met behulp van de ‘Stichting Kruisen en Kapellen, Sevenum’ zorg draagt voor het onderhoud van dit belangrijke monumentje van de gemeente. De buurt Den Eigen verzorgt het dagelijks onderhoud.

 

Cultusobject

- Het oorspronkelijke 17e eeuwse houten Mariabeeld (hoogte 66 cm) is in 1972 ontvreemd. Het beeld stelde Maria voor, die op haar linkerarm het Jezuskind droeg. Op de afbeeldingen is het voorwerp dat Maria in haar linkerhand hield, verdwenen, waarschijnlijk betrof het een scepter. Opvallend was de wat plompe kroon op het hoofd van O.L. Vrouw. Het Jezuskind droeg in zijn linkerhand de wereldbol en maakte met zijn rechterhand een zegenend gebaar. Achter zijn hoofd bevonden zich drie bundeltjes stralen. Op een foto in een Mariakalender uit ca. 1955, uitgegeven door ‘De Stichting Mariakalender’ te Valkenswaard draagt het Jezuskind geen wereldbol. 
- Het huidige gipsen Mariabeeld (ca.1900; hoogte 63 cm) stelt eveneens O.L. Vrouw voor met het Jezuskind op haar linkerarm. In haar naar beneden gekeerde rechterhand houdt zij een scepter vast, waarheen het Jezuskind met zijn rechterhand wijst, terwijl hij in zijn linkerhand de wereldbol draagt.

Verering

Legende
- De oudste bekende schriftelijke vermelding van de legende tekende de priester Henri Welters in 1875 aldus op: ‘Nabij Sevenum, in het veld, staat een kapelletje, hetwelk zijnen oorsprong aan de volgende legende te danken heeft. In zeer oude tijden werd er een meisje door eenen wolf in de verte bedreigd. Toen het kind den vratigen aanvaller ontwaarde, deed het de gelofte ter eere van Maria eene kapel te doen bouwen, als zij haar tegen het ondier wilde beschermen. Nauwelijks was deze gelofte gedaan of er knalde een schot; de wolf viel dood neder. Het wonderbaar geredde meisje hield hare gelofte en besteedde al hare spaarpenningen om Maria door het stichten dezer kapel te bedanken’. 
Deze legende verscheen later in verschillende uitgaven over Limburgse sagen en legenden. In 1926 verscheen bij het 250-jarig jubileum van de kapel een uitgebreidere versie van deze legende in het Zondagsblad Limburg aan Christus. Meer algemeen bekend werd de legende echter doordat pastoor Ad. Welters deze in 1937 opnam in zijn populaire boekje De Lieve Vrouwkes van Limburg. Mevrouw A. Houben gaf de legende in Sevenums dialect weer bij het 300-jarig bestaan van de kapel (1976) onder de titel ‘Os Levrouwke en de wolf’.
- Sevenum ligt aan de rand van de Peel. Tot in de 19e eeuw hebben met name de Peelgemeenten last gehad van wolven. In 1754 klaagde het bestuur van de heerlijkheid Horst, dat het aantal wolven in de Peel  sterk toenam en dat het tijd werd weer premies te verstrekken bij het vangen van een wolf. Te Leunen (Venray) is een kruis opgericht vanwege een meisje dat door een wolf overvallen werd bij haar tocht huiswaarts, na op een naburige boerderij vlas gesponnen te hebben. Men vond de volgende dag slechts haar voeten en klompen terug. Aan de genadekapel Onder de Linden te Thorn is de legende over 'De wolf en het schaap' verbonden.    

Stichting
- In het parochiearchief bevindt zich een stichtingsakte uit 1680 over een fundatie door Jan Slots, inwoner van Helden, en Jenneke zijn vrouw. Hij schonk aan de kerk van Sevenum 100 rijksdaalders voor het lezen van heilige missen op de geboden feestdagen van O.L. Vrouw en tevens op O.L. Vrouw Visitatie, verder op de zaterdagen inzover de jaarlijkse uitbetaling van de fundatie reikte. Deze heilige missen dienden opgedragen te worden op het altaar van O.L. Vrouw in de parochiekerk of in het kapelletje dat door hem en zijn huisvrouw was gebouwd, indien dat mettertijd zou worden vergroot.
- Mogelijk was deze huisvrouw het eerder wonderbaar geredde meisje. De Sevenumse kapel is nooit vergroot en was te klein voor het opdragen van missen en daaraan was geen behoefte wegens de nabijheid van de parochiekerk. De fundatie is later door andere gevolgd, zodat in 1925 nog het gebruik in Sevenum bestond dat op elke zaterdag behalve voor Pasen en Pinksteren een mis ter ere van O.L. Vrouw werd opgedragen. Een te Panningen ontstane Mariaverering naar aanleiding van een pestepidemie in 1636 kan licht werpen op de geschiedenis van de Mariaverering te Sevenum. Het oorspronkelijke kapelletje van Panningen werd na enige jaren vergroot, want aldaar was wel behoefte aan een groter bedehuis, omdat de Heldense parochiekerk op geruime afstand lag. Van 1652-1664 was Reinerus Raets, uit Sevenum afkomstig, pastoor te Helden. Een zekere Peter Raedts treedt als schepen van de heerlijkheid Sevenheijm op in de genoemde fundatie uit 1680. Volgens pastoorsnotities vonden tussen 1660-1663 drie genezingen plaats van Sevenumse bedevaartgangers naar de Kapel te Panningen. Te Sevenum heerste in het najaar van 1676 een besmettelijke ziekte. Tegen eenzelfde achtergrond ontstonden deze mariale heiligdommen. Ook de Mariaverering te Kevelaer zal van invloed zijn geweest op de bouw van de kapel te Sevenum, gezien bepaalde bouwkundige overeenkomsten tussen de kapellen van Kevelaer en Sevenum. De benaming Kevelaersedijk herinnert nu nog te Sevenum aan de voetprocessies naar Kevelaer. In 1695 bouwde de douarrière van Arcen, Velden, Lomm en Bree in ’t Rooth bij Maasbree op haar terrein - de hoeve de Plaats - een Mariakapel, toegewijd aan de Moeder van Barmhartigheid. Te Horst werd ca. 1700 de Risseltkapel gebouwd. Zo kregen deze uitgestrekte gemeenten ieder een mariale vereringsplaats. Zo is het ook begrijpelijk dat de verering van O.L. Vrouw van het wonderbare schot hoofdzakelijk beperkt bleef tot de eigen parochie. Bezien tegen deze achtergrond is de bouw van een Mariakapel in 1676 in ieder geval goed te verklaren. De legende van het wonderbaarlijk geredde meisje en de fundatie door een echtpaar dat eventueel direct bij dat verhaal betrokken was, kan daarbij een doorslaggevende factor zijn geweest. Het maakt duidelijk hoe de algemene Mariaverering welke op talloze plaatsen in die streek ontstond, in Sevenum die typische naam van O.L. Vrouw van het wonderbare schot kreeg en tot op de dag van vandaag behield. Over de particuliere devotie is weinig bekend. Zoals overal elders zal men vroeger ook te Sevenum bij nood biddend naar de kapel zijn getrokken en novenen gehouden hebben. De Mariakapel in Den Eigen is nu de oudste kapel van Sevenum. Momenteel zijn aldaar nog dertien kapellen, tot voor kort waren er zelfs vijftien. Een krans van kapellen omgeeft het dorp. Toch blijft de oude Mariakapel de enige bedevaartplaats te Sevenum. 

Processies
- Als men Den Eigen betreedt, ziet men precies in het verlengde van de weg de kapel liggen omgeven door drie linden (oorspronkelijk zeven). Pastoor Hesemans schrijft op 2 januari 1857 aan de deken een brief over de godsdienstige plechtigheden in de parochie buiten het kerkgebouw. Bedevaarten vonden er toen niet plaats  Buiten de drie processies op de drie kruisdagen waren er de drie volgende processies: op de eerste zondag na Pinksteren de kermisprocessie, op de tweede zondag na Pinksteren de grote Sacramentsprocessie, op O.L. Vrouw Hemelvaart of bij verhindering op O.L. Vrouw Geboorte de Mariaprocessie. Deze drie processies volgden dezelfde route namelijk van de kerk door het veld naar Den Eigen, dan door de Peperstraat terug naar de kom van het dorp. Verder merkt hij op dat deze godsdienstige plechtigheden sedert onheugelijke tijden in Sevenum zonder interruptie hebben plaats gevonden met uitzondering van de Mariaprocessie die enige jaren, misschien vanwege tijdsomstandigheden, achterwege is gebleven doch in 1838 hervat. De Mariaprocessie werd ook gehouden bij speciale feestelijkheden. Zo vermeldt dezelfde pastoor Hesemans op 19 juni 1871 naar aanleiding van het zilveren jubileum van het pontificaat van paus Pius IX het volgende: ‘Zondag na den middag ten 4 uren lof waarna optogt naar Onze Lieve Vrouw Kapel in het Veld. Onder het spelen en zingen van geestelijke lieder trok den stoet voorafgegaan door de pauselijke en nationale vlag de kerk uit, om aan de kapel een rozenhoedje voor de Paus te bidden. Ontelbaar was de menigte volks welke deel nam aan de optogt’. Uit dit gegeven spreekt op de eerste plaats de populariteit van paus Pius IX in die dagen, maar ook het belang toegekend aan de Mariakapel, daar zij blijkbaar bij speciale kerkelijke vieringen een bijzondere plaats innam. Alleen over deze uitzonderlijke pauselijke jubileumviering zijn door de pastoor aantekeningen gemaakt, zodat verder geen gegevens hieromtrent voorhanden zijn. 
- De jaarlijkse Mariaprocessie had altijd na de Vespers op Maria Hemelvaart plaats. In een Heldense schepenbrief uit 1638 is hierover het volgende te lezen: “...dat het kapelletje op O.L.Vrouw Kruidwijding (15 augustus) ‘in firma getimmert’ moet zijn en dat men op dezelfde dag een processie moet houden, deze dag jaarlijks te continueren”. Zo is het niet onmogelijk dat de Mariaprocessie te Sevenum, gezien de ligging van de kapel en de gebruiken van de streek, teruggaat op het stichtingsjaar van de kapel.
- Na 1960 is de Mariaprocessie verdwenen. Enkel de Sacramentsprocessie bestaat nu nog en deze heeft twee rustaltaren op haar route nl. de Mariakapel in Den Eigen en de St. Annakapel in de Staarterstraat. Bij gelegenheid van het 300-jarig bestaan van de Mariakapel had op zondag 15 augustus 1976 een Mariaprocessie op de vroegere wijze plaats, gevolgd door een mis bij de kapel. De declamatie van de Sevenumse legende voorgedragen door Hay Roeven vormde het hoogtepunt van de viering. Het plaatselijk comité dat de festiviteiten van dit jubileum organiseerde, riep de stichting ‘Kruisen en kapellen Sevenum’ in het leven. Het logo van die vereniging wordt gevormd door een voorstelling van de Mariakapel van het wonderbare schot.
- Sedert enige jaren heeft in de meimaand een mis plaats zowel bij de Mariakapel in Den Eigen als bij die van het Lindersstraatje/Hoogbroek, gewijd aan de (Sittardse) O.L. Vrouw van het H.Hart. Deze laatste Mariakapel ligt in een natuurgebied, zodat deze plaats nu beter geschikt lijkt voor verering dan de kapel van O.L. Vrouw van het wonderbare schot die temidden van bebouwing ligt. De Mariakapel van O.L. Vrouw van Altijddurende Bijstand achterin de parochiekerk die overdag geopend is, vormt tegenwoordig echter de meest bezochte vereringsplaats van Maria in Sevenum.

Materiële cultuur

- Gebrandschilderd raam (130 x 40 cm) in de Mariakapel vóór in de kerk, links van het hoofdaltaar, het rechtse raam van die kapel, vervaardigd door Wim van Woerkom rond 1956. Voorstelling: Maria die een arme opbeurt met op de achtergrond de kapel van het wonderbare schot.
- Maquette van de kapel van het wonderbare schot (90 x 45 cm) gemaakt door Jan Mertens te Sevenum en geplaatst in het bejaardenoord Sevenheym.

Devotioneel drukwerk
- Prentjes: 1a devotieprentje met sneeuwlandschap en op de achtergrond de kapel van het wonderbare schot met in de verte huizen van het dorp, op de voorgrond O.L. Vrouw die zich ontfermt over een meisje en een wolf die wegsluipt, met de tekst: ‘O.L.Vrouw van Sevenum’ (10,5 x 7,1 cm; kleurendruk; Gebrs. van Aelst 1937; gesigneerd: Jeanne Hebbelijnck); 1b dit prentje is ook uitgegeven als communieprent (19 x 13,5) eerst in 1937, later ook in de jaren 1955-1960; 2 prentje  met  de kapel van O.L.Vrouw van het wonderbare schot (11,5 x 7 cm, zwart-wit foto; Uitgave: 'Stichting Kruisen en Kapellen, Sevenum / Sevenum: Drukkerij Jos van Lieshout); dit prentje is sinds 1980 beschikbaar als gedachtenisprentje van een overledene.
- Ansichtkaarten: 1 zwartwit foto van het beeld (sevenum: fa. Van Gassel, ca. 1980?; coll. D. Gooren); 2 kaart met links het oorspronkelijke Mariabeeld, rechts de kapel van het wonderbare schot met geopende deur (14,8 x 10 cm; zwart-wit foto; uitgegeven bij de Reünie Kapelbuurt Den Eigen 19 mei 1984); 3 Allerlei ansichtkaarten zijn van de kapel in de loop der jaren uitgegeven. 
- Folder van de ‘Kruisen en Kapellen route’, met fietstocht langs kruisen en kapellen in Sevenum (ca. 25 km), een uitgave van de VVV-Sevenum uit 1985 (21 x 10 cm; drukkerij Jos van Lieshout). 
- Lied van de hand van Anneke Houben, onder de titel ‘Os Levrouwke en de wolf’ en voorgedragen door Hay Roeven bij het 300-jarig bestaan van de kapel op 15 augustus 1976 (gestencild, A4 formaat).

Bronnen en literatuur

Archieven: Sevenum, parochiearchief van de HH. Fabianus en Sebastianus. Sevenum, gemeentearchief.
Literatuur: H. Welters, Limburgse legenden, sagen, sprookjes en volksverhalen, dl. 1 (Venlo: Wed. H.H.Uyttenbroeck, z.j. [1875]) p. 39; Pierre Kemp, Limburgs sagenboek (Maastricht: Gebrs. van Aelst, 1925) p. 35; ‘De Maria-Kapel te Sevenum 1676-1926’, in: Limburg voor Christus, zondagsblad 9 (1926) p. 35; Ad Welters, De Lieve Vrouwkes van Limburg (Maastricht - Vroenhoven (B.): Gebrs. van Aelst, 1937) p. 39-44; J.H.A. Mialaret, De Monumenten van Geschiedenis en Kunst, dl.V: de Provincie Limburg, 2e stuk: Noord Limburg (Den Haag: Algemene Landsdrukkerij, 1937) p. 151; J.R.W. Sinninghe, Limburgsch Sagenboek (Zutphen: Thieme , 1938) p. 125; Gerard Lemmens, Maria in Limburg. De Limburgse legendenkrans  voor Maria (Maastricht: ‘Veldeke’, 1947) p. 172-173; C. Verwoerd, Een oude bedevaartsplaats van ‘Die bedroeffde Moeder’ thans parochiekerk van O.L.Vrouw van VII Smarten te Panningen (L.) (Panningen: Drukkerij Kassteen, 1954) p. 5-30; Jacq. Brouwers, 'Ook in Limburg huilden eens wolven', in: De Limburger 29 december 1973, p. 5; Jac. Janssen, Van Sevenheijm tot Sevenum (Sevenum: Drukkerij Jos van Lieshout, 1974) p. 9; Bertus Aafjes, Limburg dierbaar oord (Utrecht: Druk Van Boekhoven-Bosch bv.; Meulenhoff Editie,1972) p. 256-257; 'De nieuwe mythe en de lieve wolf', in: De Limburger 3 maart 1978, p. 2; Kruisen en Kapellen ( Sevenum: Drukkerij Jos van Lieshout,1980) nr. 32; 'Wolven in de Peel', in: M.P.J.Brand, Lief en Leed in en over de Oude Peel (Venray, uitgave van de Xeroxkrant, personeelsblad van Rank Xerox, 1982) p. 150-160; Grad Billekens e.a., Dorpseigene Sevenum: Inventarisatie van cultuurhistorische objecten (Sevenum, 1983) p. 15; J.W.A. Fleuren, 'De Stichting van de kapel van O.L.Vrouw te Helden-Panningen', in: De Maasgouw 104 (1985) p. 90-100; Monumentjes van devotie: Wegkruisen en veldkapellen in de gemeente Venray. Beschrijving van alle monumentjes en toeristische route. Toelichting bij de tentoonstelling in het Freulekeshuus van 7 juni tot 13 oktober (Venray: werkgroep Kruisen en kapellen Van Veldeke-Venray / Van den Munckhof, 1986) p. 61-62; Pater G.M.Raedts, 'Fragmenten uit de geschiedenis van de parochie HH.Fabianus en Sebastianus te Sevenum; een kroniekbeschrijving', in: Spinninghe: Geschied- en heemkundige opstellen over Sevenum (Sevenum: Drukkerij Jos van Lieshout, 1990) p. 61-80; Herman Andriessen, Ciel Mooren & Trinieke van Trigt, Kapellen onderweg. Hedendaagse spiritualiteit in Limburgse Marialegenden (Baarn: Gooi en Sticht, 1996) p. 88-94. Plaatselijke weekbladen: Sevenums Krentje (1982-1995), 't Klökske (1957 - heden).
Overige Bronnen: KDC BiN-diskw.-dossier Sevenum-O.L. Vrouw; Sevenum; fotocollectie Jac Janssen; Sevenum; tv-uitzending 'Land in zicht' van de AVRO op 8 juni 1992 over de kapel; TV 8 op 12 april 1999 en 14 april 1999: fragment uit de film van de hand van Joep Keizers over Sevenum uit 1970 o.a. de sacramentsprocessie met een bezoek aan de kapel.

  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.