- Op de huidige Markt te Middelburg stond sedert de 14e eeuw een parochiekerk, de Westmonster, gewijd aan St. Maarten. Sinds 1479 beschikte de Westmonster, dankzij de inspanningen van Maximiliaan van Oostenrijk, over een eigen kapittel dat bestond uit twaalf kanunniken. Nadat Middelburg tijdens de Nederlandse Opstand gekozen had voor de partij van Willem van Oranje en de reformatie werd de kerk in 1575 geheel afgebroken om plaats te maken voor de Markt; de opbrengst van de sloop, f.1820,- werd bestemd voor het onderhoud van de armen.

- In de 18e eeuw beschikten de katholieken over een schuilkerk aan de ‘Blauwe Dijk'. In 1846 verkregen zij dankzij de persoonlijke bemoeienissen van Koning Willem II een nieuwe parochiekerk (Waterstaatskerk), gewijd aan HH. Petrus en Paulus. Deze kerk ging verloren bij het bombardement in 1940. Vanaf 1951 beschikt Middelburg over de huidige parochiekerk (gebouwd in romaanse basiliekstijl naar het ontwerp van architect C.M. van Moorsel, Den Haag), eveneens gewijd aan Petrus en Paulus (Middelburg, O.L. Vrouw van de Polder). Deze kerk is gelegen op een afstand van circa 200 meter van de voormalige Waterstaatskerk, in het centrum van Middelburg niet ver van de het stadhuis en de abdij.

- In de Westmonster bevond zich volgens Van Heussen sedert onbekende tijd ‘een aanzienlijk stuk’ van het Heilig Kruis. Deze reliek was in een ‘kasje' gesloten dat was afgedekt met kristal. Aan deze reliekhouder werd in 1444 op kosten van de stad een zilveren plaat met vier gouden koorden bevestigd.
- Volgens Jacobus de la Torre in 1656 ging het meer precies om een reliek dat bestond uit drie partikels van het H. Kruis. Deze reliek was in 1579 uit Haarlem overgebracht naar de kapel van het koninklijk paleis te Brussel.
- De huidige HH. Petrus en Pauluskerk is in het bezit van een kruisreliek. Deze is gevat in een zilveren reliekhouder (ronde theca, - 12,5 cm, met wolken en stralenkrans). Afgaande op de meestertekens kan deze houder gedateerd worden op 1340 (Baksteen en Middendo) of 1344 (Breen, Amsterdam). De vermelding van deze jaartallen laat de mogelijkheid bestaan dat deze reliek dezelfde is (of een deel daarvan) als de reliek die in de middeleeuwen in bezit was van de Westmonster.   

- De reliek werd ‘van ouds’ jaarlijks aan de gelovigen ten toon gesteld en in een plechtige ommegang rondgedragen. Sedert het genoemde jaar 1444 spande het stadsbestuur zich ook in voor de jaarlijkse ommegang. Vermeldingen van deze ommegang zijn bewaard gebleven met betrekking tot de periode 1444-1569. Tijdens de ommegang, waaraan de stedelijke gilden en schutterijen deelnamen (versterkt met een grote delegatie uit Arnemuiden: drie schuttersgilden), werd op de Heilige Kruisdag (26 juni) het kruis door de stad gedragen.
- Na de sloop van de kerk is het kruis naar Haarlem overgebracht. De la Torre vermeldt dat het kruis in zijn tijd nog jaarlijks op het feest van Kruisvinding, 3 mei, ter publieke verering werd uitgesteld in Brussel. Hoogstwaarschijnlijk hebben we hier te maken met hetzelfde kruis als dat welk, net als veel andere relieken uit de Republiek, in de St. Goedelekerk te Brussel is terechtgekomen. Tsaar Peter de Grote van Rusland bezocht in 1717 deze kerk. Bij die gelegenheid werd hem door de deken verteld dat de reliek in de 16e eeuw uit Zeeuws-Vlaanderen naar Brussel was overgebracht. De deken wist ook te vertellen dat de reliekschrijn 15 duim hoog en 7 duim breed was. Waarop tsaar Peter dit met een duimstok namat en opmerkte dat de deken zich vergiste, aangezien de schrijn 18 duim hoog en 11 duim breed was. Overigens was de tsaar zeer onder de indruk en vereerde de reliek. 
- In de tweede helft van de 18e eeuw blijkt de Middelburgse schuilkerk opnieuw over een kruisreliek te beschikken. In 1772 deelt de kapelaan van Middelburg, Herman Wijnants, dit althans mee in een brief aan de kardinaalprefect van de Propaganda Fide te Rome. Tevens verzoekt Wijnants om toestemming een volle aflaat te verlenen aan de gelovigen op 3 mei. Dit verzoek werd ingewilligd, blijkbaar voor een periode van 20 jaar, want in 1792 werd deze aflaat met 10 jaar verlengd. Mogelijk gaat het hier om (een deel van) het oorspronkelijke kruisreliek dat in de 16e eeuw naar Brussel was overgebracht.
- Over eventuele bedevaarten naar het H. Kruis in de 19e en 20e eeuw is niets bekend. Wel bleef er enige devotie rond het reliek bestaan binnen de parochie zelf. Oudere katholieken in Middelburg kunnen zich herinneren dat tot in de jaren zestig op de vrijdagen in de veertigdagentijd en op Goede Vrijdag zelf het kruisreliek werd uitgestald en ter kussing aan het kerkvolk werd aangeboden. In 1996, op Goede Vrijdag, werd de reliek voor het eerst sinds jaren weer in de kerk uitgestald, waarbij zij bevestigd werd aan een groot houten kruis. 

Archieven I: Middelburg, gemeentearchief: oudarchief der stad Middelburg, zie: J.H. de Stoppelaar, Inventaris van het Oud Archief der stad Middelburg, 1217-1581 (Middelburg: Altorffer, 1883).
Archieven II: H.M. Kesteloo, De stadsrekeningen van Middelburg II 1450-1499 (Middelburg 1885); P. Polman ed., Romeinse bescheiden voor de geschiedenis der Rooms-Katholieke kerk in Nederland 1727-1853, dl. 2 (Den Haag: M. Nijhoff, 1963) p. 319 en 810.
Literatuur: H.F. van Heussen, Oudheden en gestichten van Zeeland etc., dl. 1 (Leiden: Chr. Vermey, 1722) p. 96-102; J. de la Torre, ‘Relatio seu descriptio’, in: Archief voor de geschiedenis van het Aartsbisdom Utrecht 11 (1883) p. 166-167; ‘Een relikwie van het H. Kruis, uit Z. Vlaanderen afkomstig, in de St. Gudule te Brussel’, in: Sancta Maria. Kerkelijk weekblad voor het bisdom Breda 4 (1926-1927) p. 357.
Overige Bronnen: KDC: BiN-dossier Middelburg-Kruis