Den Hout, H. Cornelius

Cultusobject: H. Cornelius Open Street Maps
Datum: 16 september (zondag na; + oktaaf)
Periode: 1788 - 2016
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Corneliuskapel in de parochiekerk St. Cornelius
Adres: Houtse Heuvel 10, 4911 AW Den Hout
Gemeente: Oosterhout
Provincie: Noord-Brabant
Bisdom: Breda
Samenvatting: De bedevaart naar Cornelius in Den Hout is waarschijnlijk, na een voorzichtig begin omstreeks 1800, opgebloeid in de tweede helft van de 19e eeuw. Den Hout bleef een, hoofdzakelijk tot de Baronie van Breda beperkt, regionaal bedevaartcentrum. Na de Tweede Wereldoorlog is de bedevaart snel tot een min of meer lokale verering teruggelopen. In 2014 werd het initiatief genomen de bedevaart weer te revitaliseren, maar in 2016 werd de kerk al weer gesloten en de cultus beëindigd.
Auteur: Peter Jan Margry
Illustraties:
Topografie - In 1787 is Den Hout afgescheiden van de parochie Oosterhout en heeft het van de Staten-Generaal toestemming gekregen tot de bouw van de eerste Corneliuskerk in de vorm van een schuurkerk, die in 1836 is omgebouwd tot waterstaatskerk. De nieuwe, door P. van Genk in 1877 ontworpen neogotische kerk werd door bisschop Van Beek van Breda op 16 september 1878 ingewijd. De kerk is centraal in het dorp gelegen, aan de grote driehoekige Heuvel. De muurschilderingen van de kerk zijn van P.J. Cuypers en dateren uit 1908; de kruiswegstaties zijn van Frans van Beers. Kerk en interieur werden in 1987 geheel gerestaureerd.
- In het zuiderdwarsschip van de kerk staat het stenen Corneliusaltaar uit 1882 met daarboven op een console het houten beeld van St. Cornelius. De opbouw van het altaar bestaat uit drie stenen beeldengroepen met Cornelius: de genezing van een kind met stuipen, de genezing van een man met epilepsie en de verering van Cornelius' relieken. Op het altaar staat de tekst: 'Wij smeken U, O God dat wij, die tot den H. Cornelius onze toevlucht nemen, van stuipen, vallende ziekten en besmetheden verlost en bevrijd mogen worden'. Het gebrandschilderde raam rechts van het altaar met de kroning en verheerlijking van Cornelius in de hemel, is in 1950 vervangen door een modern raam, voorstellende paus Cornelius met tiara en staf en aan zijn voeten een kind met stuipen. In het dwarsschip toont een van de grote ramen een zevental voorstellingen uit het leven van de heilige.
- Nabij het Corneliusaltaar is tevens een beeld van Gerardus Majella opgesteld, waarvan de restauratie door een familie uit diens nabijgelegen bedevaartplaats ⟶ Hulten is betaald. In 1904 is ook een devotiekapel met een altaar en beeld van Antonius van Padua aan de kerk gebouwd. De wanden van de kapel zijn bedekt met hulp- en dankplaquettes.
- Nadat in 2010 de parochie met de parochies van Oosterhout was gefuseerd tot Sint Catharinaparochie, viel eind 2016 het doek voor de Corneliuskerk. De kerk werd aan de eredienst onttrokken en kreeg een herbestemming.
↑ top
Cultusobject

- De paus en martelaar Cornelius († 253) had tijdens zijn pontificaat te maken met verscheurdheid van de christelijke gemeenschap. In tegenstelling tot de tegenpaus Novatianus stond hij voor een milde boetepraktijk bij christenen die vanwege de vervolging tijdelijk van hun geloof waren gevallen. 
De verering van Cornelius (14 september; later 16 september), groeide in West-Europa gedurende de 7e tot in de 10e eeuw door middel van de verspreiding van diens relieken. Kornelimünster, nabij Aken, is vanwege de aanwezigheid van enkele belangrijke relieken (het grootste deel van het hoofd, rechterarm en drinkhoorn) thans nog een van de drukst bezochte bedevaartplaatsen in Duitsland. Cornelius is een van de vier heilige maarschalken (de overige drie zijn Quirinus, Antonius Abt en Hubertus). Hij is patroon van de boeren en het (hoorn-)vee. Iconografisch wordt Cornelius afgebeeld als paus met een hoorn in de hand. Met name in Noord-Brabant was Cornelius een populaire heilige die in de 19e en 20e eeuw in tal van plaatsen met behulp van relieken en broederschappen als nieuwe cultus is geïntroduceerd.
- De kerk beschikt over twee Corneliusrelieken. De hoofdreliek is gezet in een ovale zilveren reliekhouder met parelrand (met handgreep) en de tekst 'S. Cornelii Papae'. De doos werd door Roeland Verlegh in 1788 vervaardigd. Een tweede zilveren reliekhouder werd in de eerste helft van de 19e eeuw gemaakt door N. Charter uit Oosterhout en bevat partikeltjes die worden toegeschreven aan de heiligen Jozef, Anna, Maria en Cornelius.
- Het neogotische houten cultusbeeld van Cornelius (ca. 1,5 meter) is sinds 1987 weer gepolychromeerd. Tot de kerkrestauratie werd dit beeld ten behoeve van de bedevaartweek in een rood priesterlijk gewaad gekleed.
 

↑ top
Verering - Nadat de reliek van St. Cornelius was verworven, verleende paus Pius VI op 20 juni 1788 een volle aflaat aan vereerders van Cornelius die op zijn feestdag of gedurende de octaafweek de schuilkerk van Den Hout bezochten. Sindsdien bleef de verering langzaam groeien. Behalve enkele votiefoffers zijn er echter over het begin van de devotie niet veel gegevens bekend. In ieder geval waren er in de jaren dertig van de 19e eeuw al bedevaartgangers die jaarlijks de plaats bezochten. De geschiedschrijver van het bisdom Breda, Krüger, vermeldt dat in de jaren zeventig van de 19e eeuw de kerk op bepaalde dagen door 'eene menigte bedevaartgangers' werd bezocht. Gedurende een aantal jaren zijn de offergaven der bedevaartgangers aan St. Cornelius geregistreerd: in 1870 f. 110,-, in 1871 f. 114,-, in 1872 f. 117,-, in 1873 f. 110,- en in 1874 f. 61,-.
- Het honderdjarig parochie- en bedevaartsjubileum op 16 september 1887 werd gevierd met een grootse, eenmalige processie en met erebogen. De samenstelling van de processie was als volgt: de harmonie van Dongen; koorknapen met vanen; bruidjes; jubilarissen die voor de 50e maal aan de bedevaart deelnamen; vier maagden die op een kussen een gouden medaille droegen voor J. Bayers uit Raamsdonksveer, die voor de 50e maal deelnam; zangkoor St. Cecilia uit Den Hout; leden van het kerkbestuur; leden van de Corneliusprocessie uit Breda; Schutterij Concordia; maagden; leden van de Corneliusprocessies uit Princenhage en Rijen; koorknapen met symbolen; leden van de Corneliusprocessies uit Dongen, Roosendaal en Oosterhout en tot slot de handboogschutterij St. Cornelius.
- In de jaren na de Tweede Wereldoorlog liep allengs de belangstelling voor de bedevaart terug tot een voornamelijk lokale devotionele gebeurtenis. In de jaren tachtig van de 20e eeuw kwamen voor de hoogmis om 9.00 uur op de zondag na 16 september nog zo'n 100 à 150 personen. In 1994 was dit aantal echter weer verdubbeld. In totaal kwamen er dat jaar voor drie Corneliusmissen en het Corneliuslof ongeveer 1300 personen, afkomstig uit voornamelijk Den Hout en verder uit Made, Oosterhout, Breda en enkelen uit andere nabijgelegen plaatsen. Na de missen en het lof en ook gedurende de octaafweek is er reliekverering en kinderzegening (gebed met handzegen).
- De Corneliusbroederschap is opgericht op 11 september 1882. In 1980 waren er nog acht broedermeesters met zo'n 200 leden, vrijwel allen afkomstig uit het dorp. In 1994 bestond de broederschap de facto niet meer, maar werd er jaarlijks nog wel onder die noemer contributie opgehaald in het dorp.
- Bij verschillende Houtse boeren werd in de 20e eeuw nog de jaarlijkse 'Corneliusschoonmaak' van het huis gehouden, in de weken voorafgaande aan het Corneliusfeest. In de naamgeving van de lokale bevolking komt de naam van de heilige veelvuldig voor. Een tamelijk recent initiatief is het Corneliusgebak (niet gezegend) dat door bakker Broeders wordt gemaakt. Gedurende de Corneliusweek vindt de Houtse kermis plaats op de Heuvel, tegenover de kerk.
- In 2014 werd door enkele inwoners van Den Hout in samenwerking met een Oosterhoutse vertegenwoordiger van het Sint Jacob Genootschap het initiatief genomen de bedevaart weer te revitaliseren. Op 20-21 september was er een pelgrimswandeling rondom Oosterhout naar Den Hout (en ⟶ Dorst), alwaar processie, eucharistieviering en lof met relikwieverering. Een en ander maakt deel uit van een project, waarbij ook de regionale basisscholen via lesbrieven en pelgrims in de klas over het fenomeen bedevaart worden geïnformeerd. Het initiatief was slechts een kort leven beschoren omdat vanwege de brede ontkerkelijking de kerk in 2016 gesloten moest worden. Daarmee kwam de Corneliuscultus na ruim twee eeuwen tot een einde.
↑ top
Materiële cultuur - Monstransen: een zilveren en een vergulde neogotische monstrans zijn vervaardigd in 1900 en 1902 te Utrecht en 's-Hertogenbosch en bevatten ieder, centraal in de torenopbouw, een beeldje van Cornelius.
- Votiefgeschenken: enkele 19e-eeuwse zilveren objecten, in 1981 nog steeds uitgestald tijdens de bedevaart, zijn sinds 1988 niet meer aanwezig: twee linkerbenen (18/19 x ca. 7 cm; Breda, Verlegh, 1805 en 1807); vijf harten; een vlammend hart met daarop een klein hartje; een vlammend hart met Maria en Jezus erop (5 x 8 cm); een klein hart aan een halsketting (6 x 7 cm).
- Medailles: 1 de broederschap bezit ronde goudkleurige herdenkingsmedailles (⊘ 4 cm) met op de voorzijde 'Bedevaart naar Den Hout' en bijvoorbeeld op de achterzijde inscripties als 'Het Broederschap van den H. Cornelius 1841-1891'. Een dergelijke medaille werd op 16 september 1894 aan mevr. 'W.' gegeven; 2 ovale aluminium (1,9 x 2,7 cm) medailles met afbeeldingen van de H. Cornelius en O.L. Vrouw Onbevlekt Ontvangen worden uit praktische overwegingen betrokken van de Zeeuwse Cornelius-parochie Lamswaarde.
- Kaarsen: grote en de kleine kaarsen zijn voorzien van een opdruk van Cornelius met op de achtergrond de Houtse kerk en een processie.

Devotioneel drukwerk
- Bedevaartboekjes: 1 Processieboekje van de Heilige Cornelius voor de Bedevaartgangers naar Den Hout etc. (Breda: Eduard van Wees, 1886; impr. Breda: P.J. Gabriel, 3 september 1886; 31 p.); 2 Johannes F.J. Klep, Bedevaart-Boekje ter ere van de H. Cornelius paus en martelaar. Bijzonder vereerd in de Kerk te Den Hout. Patroon tegen vallende ziekte, stuipen, jicht, kinkhoest en alle zenuwkwalen (6e dr., Made: electr. druk. W. Biemans, 1900; 63 p., impr. Breda, 26 augustus 1900); 3 H. Cornelius patroon tegen Stuipen, Vallende Ziekte, Zenuwziekten enz. (21 x 17 cm; gestencild, Den Hout, ca. 1980; 10 p.) bedevaartmisboekje; 4 H. Cornelius, patroonheilige van Den Hout (gestencild, Den Hout [ca. 1990]) lof- en misboekjes.
- Litanieën: 1 vouwprentje met de litanie van St. Cornelius met op de voorzijde een tekening van de Houtse kerk met paus Cornelius, deels in gouddruk (12 x 8 cm; Evulg. M.W.A. Wijtenburg, Rotterdam 13 augustus 1920); 2 vouwprentje H. Cornelius Paus en Martelaar met voorop getekende afbeelding van Cornelius, vrouw en ziek kind (10 x 6,5 cm; Venlo: fa. P. Groen, [ca. 1920]; impr. A.E.R. 8G); 3 vouwblaadje 'Litanie van den Heiligen paus en martelaar Cornelius [...] Patroon van de parochie van Den Hout (Oosterhout)' (12,5 x 8 cm; impr. J.M. van Oers, vicaris-generaal, Breda 8 sept. 1931; 4 p.), coll. D. Gooren.
- Affiches: 1 'Bedevaart met octaaf [..]) te Den Hout' (z.j.; 74 x 44 cm; Breda's Museum); 2 'Bedevaart. Ter ere van de H. Cornelius, Martelaar [..]) te Den Hout' (1981; 37 x 47,5; Coll. Margry).

↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Den Hout, parochiearchief. Oosterhout, streekarchief In de kring Oosterhout. Bisdomarchief Breda.
Literatuur: J.B. Krüger, Kerkelijke geschiedenis van het bisdom van Breda etc., dl. 3 (Roosendaal: Van Leeuwen, 1875) dl.3, p. 470-474; A. Scheepers, St. Cornelius-Boekje. Beknopte schets van het leven, den marteldood en de vereering van den H. Cornelius etc. (Gulpen: M. Alberts en Zonen, 1888) p. 27, vermelding Den Hout; Willem Smulders, De R.K. Parochie-kerk van Den Hout (z.p.: eigen beheer, 1909); G.C.A. Juten, Kerkelijk Oosterhout (Bergen op Zoom: Juten [1910]) p. 73-76; Alb. van Rooijen, Vereering van den H. Cornelius (Bijzondere Patroon tegen Zenuwziekte) in Nederlandsche kerken en kapellen (Leiden: Futura, 1918) p. 27-29; Matthias Zender, Raüme und Schichten mittelalterlicher Heiligenverehrung in ihrer Bedeutung für die Volkskunde. Die Heiligen des mittleren Maaslandes und der Rheinlande in Kultgeschichte und Kultverbreitung (Düsseldorf: Rheinland Verlag, 1959) p. 165; P.J. Meertens & M. de Meyer ed., Volkskunde-Atlas voor Nederland en Vlaams-België. Commentaar Aflevering II (Antwerpen: Standaard, 1965) p. 25, vermelding als beschermheilige tegen stuipen; W.H.Th. Knippenberg, Kultuurhistorische verkenningen in de Kempen III. Oude pelgrimages vanuit Noord-Brabant (Oisterwijk: Stichting Brabants Heem, 1968) p. 30; P. Dirne, Den Hout en de kerk van St. Cornelius (Den Hout: kerkbestuur, 1978); P.J. Margry, Bedevaartplaatsen in Noord-Brabant (Eindhoven: Bura Boeken, 1982) p. 177-180; F.J.J. Kimmel, Inventaris van de kerk van de H. Cornelius te Den Hout (Breda-Den Hout 1987); L.C.B.M. van Liebergen & W.P.C. Prins ed., Sanctus. Met heiligen het jaar rond (Uden: Museum voor religieuze kunst, 1997) p. 53-56; Jan van den Bosch, {Meer} Jongens van toen. Oosterhoutse jongens in de jaren dertig en veertig (Oosterhout: Barlandus, 2011) 108-109. Periodiek Het Heuvelklokje, uitgave H. Corneliusparochie Den Hout 1 (1971) - heden; Paul de Schipper, 'De bedevaart komt terug', in: BN De Stem 28 juli 2014, p. 21.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Den Hout; Meertens Instituut volkskundige vragenlijst 23 (1959) en 64a (1993); Utrecht, Stichting Kerkelijk Kunstbezit in Nederland-dossier Den Hout; Nijmegen, Katholiek Documentatie Centrum-Klib: bedevaartfoto's Margry (1981).
↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.