Deursen, H. Rochus |
||
| Cultusobject: | H. Rochus |
Open Street Maps
|
|---|---|---|
| Datum: | 16 augustus (zondag na) | |
| Periode: | 1745 - ca. 1960 | |
| Religieuze context: | Christelijk | |
| Locatie: | Kapel van de HH. Rochus en Antonius Abt behorend tot St. Vincentius Martelaar | |
| Adres: | Kapelhof, Rondestraat, Deursen | |
| Gemeente: | Oss | |
| Provincie: | Noord-Brabant | |
| Bisdom: | 's-Hertogenbosch | |
| Samenvatting: | In het midden van de 18e eeuw haakte de verering van de toen populaire pestheilige St. Rochus aan bij de oudere plaatselijke verering van Antonius Abt. Vanaf dat moment tot in de jaren zestig van de 20e eeuw eeuw waren er jaarlijks op de feestdag van Rochus bedevaarten vanuit de regio naar Deursen. In 1997 was er nog slechts sprake van een lokale verering. | |
| Auteur: | Richard de Beer | |
| Illustraties: |
    |
|
| Topografie |
- Op de Kapelhof aan de Rondestraat staat de achthoekige barokke kapel van de HH. Rochus en Antonius Abt die uit 1745 dateert. Deze is opgetrokken in baksteen, voorzien van rondboogramen en een achtzijdig puntdak met daktorentje. In de kapel staat een barok altaar met retabel, waarin een schilderij van Rochus is opgenomen. - Op de hoek van de Kapelhof, links vooraan aan de Rondestraat, staat een klein Antoniuskapelletje uit de tweede helft van de 19e eeuw met zadeldak en in de voorzijde een lege spitsboognis. Toen het wegkapelletje omstreeks 1985 door een vrachtwagen werd beschadigd, heeft men het gebouwtje iets verder van de weg geplaatst. - Ten behoeve van de Rochusprocessie, die tot circa 1966 jaarlijks op de zondag na het feest van St. Rochus (16 augustus) door de straten van Deursen en het nabijgelegen Dennenburg trok, werd omstreeks 1937 bij de kerk van Dennenburg een speciaal processiepark aangelegd. De route van de processie was als volgt. Heen: parochiekerk Deursen, Rechtestraat, Rondestraat, Kapelhof (Rochuskapel en Antoniuskapel), Hoogstraat, parochiekerk Dennenburg met processiepark. Terug: Hoogstraat, via een ondertussen verdwenen zandpad naar de Laagstraat en weer terug in de parochiekerk. Waarschijnlijk is dit park na de sluiting van de Dennenburgse St. Michaelkerk in 1940 in onbruik geraakt. Sindsdien werd een soort processiepark ingericht op het kerkplein van de parochiekerk van Deursen. - De parochiekerk van Deursen is een eenbeukige neogotische kerk met toren, in 1877 gebouwd naar een ontwerp van C. van Dijk. |
|
| Cultusobject |
- Zie voor St. Rochus ⟶ Boxmeer, Rochus. Rochus werd in Deursen aangeroepen als bestrijder van zweren. - De relieken van Rochus zijn geplaatst in een barokke reliekhouder (h. 52 cm), uitgevoerd in licht geschilderd lindehout, die in 1759 werd vervaardigd door Petrus Verhoeven. De houder heeft een grillige ostensoriumachtige vorm en bevat centraal de theca met de relieken van de heilige. Rond de theca is een stralenkrans aangebracht met engelenkopjes en voluten en daarboven het borstbeeld van de heilige. Op de voet van de Rochusreliekhouder ligt een hond met een brood in zijn bek. Op de houder een banderol met doorlopende tekst, dat een chronogram vormt (1759): 'DeI Contra pesteM et roChI reLIqUIae'. - Van Antonius Abt bestaat een soortgelijke reliekhouder met de tekst: 'antonIJ ereMItae hIC CoLenDae sUnt'. Deze is aan de achterzijde gesigneerd: 'P[e-trus] V[er] H[oeven] fecit [heeft gemaakt] 17 24/7 59'. Beide houders zijn tussen 1975 en 1980 verworven door het Museum voor Religieuze Kunst te Uden en daar gerestaureerd (inv. nrs. BM 909 [Rochus] en BM 908 [Antonius]). - In de Rochuskapel staat een houten altaartje in sobere barokke trant, waarschijnlijk daterend uit de 18e eeuw, met een altaarstuk dat in 1903 is geschilderd door M. Heymans in opdracht van pastoor P.G. van Thiel van Deursen. Op het schilderij staat een voorstelling van Rochus, op een knie knielend, met voor hem een liggende hond met een stuk brood in zijn bek. Boven Rochus zweven twee engeltjes met een banderol, waarop de tekst: 'Eris in peste patronus' ('Gij zult bij de pest onze patroon zijn'). Op de achtergrond zijn de parochiekerk en de Rochuskapel van Deursen te zien. Het schilderij kent verder nog het opschrift van de schenker: 'D.D. P.G. van Thiel par. anno DNI 1903' ('geschonken door de heer pastoor P.G. Van Thiel in het jaar 1903'). Tot circa 1975 werd het altaar geflankeerd door de twee reliekhouders van Rochus en Antonius Abt. - In de nis aan de voorzijde van de kapel stonden tot ongeveer 1990 moderne terracotta beeldjes van Rochus en Antonius Abt. Oudere voorgangers van deze beeldjes zijn niet bekend. - In de Rochuskapel staat een beeld van Antonius. Dit barokke beeld van wit geschilderd hout (hoogte 64,5 cm) is in het derde kwart van de 18e eeuw vervaardigd door Petrus Verhoeven. De heilige draagt een habijt met scapulier, in zijn linkerhand houdt hij een bel en aan zijn voeten staat een varken. - In de parochiekerk staat een gepolychromeerd eikenhouten Rochusbeeld (h. 1,15 m) in neogotische stijl, omstreeks 1900 vervaardigd door Jean Geelen te Roermond. |
|
| Verering |
Antoniusverering - De verering van de pestheiligen Antonius en Rochus in Deursen hangt samen met diverse epidemieën die het dorp hebben geteisterd. Een jaar nadat in 1636 een zware pestepidemie de streek trof werd een 'Antoniushuiske' in Deursen opgericht. Overigens wordt in een pouillé van het prinsbisdom Luik uit 1556 al melding gemaakt van een altaar van Antonius en Sebastianus in de Deursense parochiekerk. Zodra de gevreesde ziekte aan het eind van de 17e eeuw verdween, raakte ook de lokale devotie (bedevaarten zijn niet bekend) tot Antonius Abt op de achtergrond. Rochusbedevaart - In de loop van de 18e eeuw werd in Deursen de verering van Antonius Abt door die van Rochus, de bezweerder van de toen heersende runderpest, overvleugeld. Misschien hebben de franciscanen uit het nabijgelegen Megen tot de verbreiding van de devotie tot deze heilige bijgedragen en mogelijk speelde de aanwezigheid van voornamelijk rundvee op de weidegronden langs de Maas in Deursen hierbij een rol. - Priester Wilhelm Antoon van den Broeck, telg van een uit Deursen afkomstig adellijk geslacht, liet in 1745 op de plaats van het Antoniushuiske een nieuwe grotere kapel bouwen ter ere van St. Rochus en St. Antonius Abt, alhoewel deze laatste gewoonlijk bij de naamgeving van de kapel niet wordt genoemd. Van den Broeck kwam tot deze vrome daad uit dankbaarheid voor zekere bijzondere gunsten, die zijn ouders na aanroeping van beide heiligen hadden verkregen. De eerste steen werd in 1745 gelegd door J.W. van der Linden, pastoor van Deursen. Hoewel de kapel in 1747 was voltooid, moest men vanwege de nabijheid van soldaten uit Engeland en Hannover tot 1749 wachten met de plechtige inzegening ervan. Deze geschiedde op de feestdag van St. Rochus (16 augustus) door de pastoor-deken van Ravenstein, A. van Willigen s.j., waarna de eerste mis in de kapel werd opgedragen door J.J. van Willigen, kapelaan van Herpen. J. van Eck, pastoor van Niftrik, hield bij die gelegenheid een toespraak. Een wapenbord van Jacobus Antonius van den Broeck, overleden in 1704, hangt in de Rochuskapel. - Op de feestdag van de H. Rochus, 16 augustus, of op de daaropvolgende zondag trok de Rochusprocessie door de dorpen Deursen en Dennenburg. Pastoor M.J. Timmermans werd namelijk in 1936 pastoor over beide parochies en heeft door beide parochiekerken in de processie op te nemen en het processiepark aan te leggen, de parochianen meer bij elkaar willen betrekken. Sinds de 18e eeuw woonden bedevaartgangers uit de wijde omtrek de feestdag van dSt. Rochus bij. De processie werd tot medio 1966 gehouden. - Tot in de eerste helft van de 20e eeuw is het de gewoonte geweest dat de pastoor van Deursen elke donderdag de mis las in de Rochuskapel. Anno 1997 is de viering van St. Rochus beperkt tot een plechtige mis te zijner ere in de Deursense parochiekerk op 16 augustus of de zondag erna. Van een bedevaart is sinds circa 1960 geen sprake meer. Het feest van St. Rochus wordt vanaf de jaren vijftig hoofdzakelijk in de parochiekerk van Deursen gevierd. Aflaat en broederschap - Op 21 november 1786 verleende paus Pius VI een volle aflaat aan alle 'christengelovigen' ('Christi fideles'), die op de feestdag van de H. Rochus in Deursen de plechtigheden bijwoonden en te biecht en communie gingen. - In 1935 was de devotie tot Rochus nog zo levend, dat A.F. Diepen, bisschop van 's-Hertogenbosch, op 15 februari in Deursen een 'Godvruchtige Vereeniging ter eere van den H. Rochus' oprichtte. Jaarlijks werd in de maand augustus voor de levende leden in de Rochuskapel een mis opgedragen en in de maand november voor de overleden leden een mis in de parochiekerk van Deursen. Aan de leden van de vereniging werd slechts gevraagd om dagelijks aan te roepen: 'H. Rochus bescherm ons tegen besmettelijke ziekte en verkrijg voor ons een zaligen dood'. De vereniging zou ongeveer twee decennia later, na de opheffing van de jaarlijkse Rochusprocessie, een stille dood sterven. |
|
| Materiële cultuur |
- Votiefgeschenken: de parochiekerk beschikt over vier zilveren ex-voto's uit de 18e of 19e eeuw die uit dankbaarheid voor de voorspraak van Rochus zijn geschonken, respectievelijk een kopje, een arm en twee benen voorstellend. - Glas-in-Lood: in de parochiekerk zijn gebrandschilderde glas-in-loodramen aangebracht uit circa 1925 met onder andere voorstellingen van Antonius Abt met het wapen van de N.C.B. (Noordbrabantse Christelijke Boerenbond) (noordzijde schip) en van Rochus (zuidzijde schip). - Vaandel: de parochiekerk bezit een geel-wit vaandel van recente datum met daarop een ouder medaillon (hoogte 64 cm). Het medaillon is in 1890 door Van Kalken (Oirschot) uitgevoerd in olieverf op linnen en geeft een voorstelling van de H. Rochus als pelgrim met engel en hond. Devotioneel drukwerk - Bedevaartvaantjes: 1 vaantje met St. Rochus (Tilburg, Katholieke Universiteit Brabant: Brabant Collectie, inv. F.IIC 2c Roch. [1]); 2 vaantje (25 x 39 cm) uit 1947, ontworpen door Sef Smiedt (Oosterbeek: W. Herkuleijns). Op het vaantje een voorsteling van Rochus. Links een aantal bedevaartgangers op weg naar een kapel. Opschrift: 'H. Rochus Deursen, Steun der Lijdenden - hulp der ellendigen - Bid voor ons' (coll. Museum Kempenland, Eindhoven). - Broederschapsboekje: 1 Godvruchtige vereeniging ter eere van den H. Rochus opgericht door [...] A.F. Diepen Bisschop van 's-Hertogenbosch in de parochiekerk van [...] te Ravenstein (Deursen) (13,5 x 9 cm; ca. 1935; 4 p.) met op de voorzijde een afbeelding van het schilderij in de kapel; 2 Pelgrimsboekje. Gebedenboek ter gebruik der pelgrims op de bedevaart naar Deursen ter eere van St. Rochus (Uden: boekhandel St. Willibrordus, 1938; impr. Steyl, P.H. Feldmann, 20 juli 1938; 10 x 14,5 cm; 47 p.); coll. Museum voor Religieuze Kunst Uden. - Litanie: 'Litanie tot den Heiligen Rochus om van de pest en besmettelijke ziekte bevrijd te blijven' (9,2 x 14 cm; impr. 's-Hertogenbosch, J. Zwijsen, 5 augustus 1874; 4 p.), herdruk uit de 20e eeuw met op de voorzijde een schilderij van een geknielde Rochus met hond en engelen en de tekst 'H. Rochus, bid voor ons'. - Ansichtkaarten: 1 pentekening van de kapel door Klouwen uit 1949 en de tekst 'St. Rochus kapel - Deursen' (9.5 x 14,5 cm); 2 pentekening van de parochiekerk door Klouwen uit 1949 en de tekst 'St. Vincetius 'Deursen Dennenburg' (9.5 x 14,5 cm). |
|
| Bronnen en literatuur |
Archivalia: Ravenstein, parochiearchief Deursen. Tekstedities: G. Bannenberg, A. Frenken, H. Hens ed., De oude dekenaten Cuijk, Woensel en Hilvarenbeek in de 15de- en 16de-eeuwse registers van het aartsdiakenaat Kempenland, dl. 1 (Nijmegen: Gebr. Janssen, 1968) p. 19. Literatuur: L.H.C. Schutjes, Geschiedenis van het bisdom 's-Hertogenbosch, dl. 3 (Sint Michielsgestel: Instituut voor Doofstommen, 1872) p. 433-437; J. Kalf, De Katholieke kerken in Nederland (Amsterdam: Van Holkema & Warendorf, 1906) p. 447; P.C. Bloys van Treslong Prins, Genealogische en heraldische gedenkwaardigheden in en uit de kerken der provincie Noord-Brabant, dl. 1 (Utrecht 1924) p. 141; Voorloopige Lijst der Nederlandsche Monumenten van Geschiedenis en Kunst, dl. 10. De provincie Noordbrabant (Den Haag: Staatsuitgeverij, 1931) p. 301; 'Bedevaartplaatsen in ons Bisdom', in: Sint-Jansklokken 9 februari 1952, vermelding Deursen; J.H.A. Elemans, Woord en wereld van de boer; een monografie over het dialect van Huisseling (Utrecht-Antwerpen: Het Spectrum, 1958) p. 276; W.H.Th. Knippenberg, 'Oude kapellen in Noord-Brabant', in: Brabants heem 10 (1958) p. 78-86, 131-139; W.H.Th. Knippenberg, 'De Udense beeldhouwer Petrus Verhoeven', in: Brabants heem 16 (1964) p. 11-12; W.H. Th. Knippenberg, Kultuurhistorische verkenningen in de Kempen III. Oude pelgrimages vanuit Noord-Brabant (Oisterwijk: Stichting Brabants Heem, 1968) p. 83-84; M. de Meyer, Volkskunde-Atlas voor Nederland en Vlaams-België. Commentaar bij de kaarten 21-29 Volksgeneeskunde, stuipen, hoofdpijn, beschermheiligen en bedevaarten etc. Aflevering III (Utrecht-Antwerpen: Standaard, 1968) p. 92, vermelding als beschermheilige van varkens; Ravenstein in oude ansichten (Zaltbommel: Europese bibliotheek, 1971) p. 70; P.G. Bins, Prisma toeristengids Zeeland Brabant Limburg (Utrecht-Antwerpen: Het Spectrum, [1972]) p. 102; W. van Leeuwen, Langs de oude Brabantse kerken, Oostelijk Brabant (Baarn 1974) p. 132, foutief als Antonius Abt en Victor; Petrus Verhoeven (Uden 1729 - 1816), beeldhouwer uit de laatste periode van de schuurkerken (Uden: Museum voor Religieuze Kunst, 1976) p. 15, 17, 21 (cat. nrs. 5, 6, 7), p. 45 (afb. 38), p. 50 (afb. 61, 63); Toen Maasland nog de wereld was. Een beeld van drie eeuwen Maaslandse geschiedenis (Oss: Jan Cunencentrum, 1980) p. 33, nr. 28; De historie van over d'n Dam (z.p. 1983), p. 32-33; Dieter Pesch, Wallfahrtsfänchen. Religiöse Druckgrafik (Keulen: Rheinland-Verlag, 1983) p. 377; Renaat van der Linden, Bedevaartvaantjes. Volksdevotie rond 200 heiligen op 1000 vaantjes (Brugge: Tabor, 1986) p. 239; L.B.C.M. van Liebergen ed., Volksdevotie. Beelden van religieuze volkscultuur in Noord-Brabant (Uden: Museum voor Religieuze Kunst, 1990) p. 152, cat. nrs. 81 en 82; G. Ulijn, Het Maasland vroeger (z.p. 1990) p. 50; M.F.M. Wingens, 'De verering van pestheiligen in de zeventiende en achttiende eeuw: de autonome heerlijkheden Megen, Ravenstein, Boxmeer en Gemert en de hen omringende gebieden', in: J. Jacobs ed., Sebastiaan, Martelaar of Mythe (Zwolle: Waanders, 1993) p. 51-59; M.F.M. Wingens, Over de grens. De bedevaart van katholieke Nederlanders in de zeventiende en achttiende eeuw (Nijmegen: Sun, 1994) p. 55; Peter Vermeulen, Langs 's Heren wegen.Veldkapellengids voor Noord-Brabant (Eindhoven: Kempen, 1996) p. 43-44. Overige bronnen: KDC BiN-dossier Deursen; Meertens Instituut volkskundige vragenlijst nr. 23 (1959); Utrecht, Stichting Kerkelijk Kunstbezit in Nederland dossier Deursen;. |
|
|
naar het KDC, voor aanvullingen en
commentaar. |
||
Bedevaart en Bedevaartplaatsen in Nederland
