- Keizer Hendrik II (1002-1024) schonk het kroondomein Gulpen (het huidige Gulpen, Margraten, Wylre en Cartils) aan het O.L. Vrouwestift te Aken. De oudste vermelding van Wijlre, dat afgeleid is van villare en duidt op de aanwezigheid van een landgoed, stamt uit 1147. Wijlre is niet lang na de schenking van Hendrik uit het kroondomein zijn gelicht. Tot de komst van de Fransen in 1795 was het een vrije rijksheerlijkheid.
- Kerkelijk werd Wijlre in 1263 van de moederparochie Gulpen afgescheiden en tot zelfstandige parochie verheven. Het territorium van de heerlijkheid en de parochie waren identiek. De patroonheilige van kerk en parochie is vanaf de oudste tijd de H. Gertrudis van Nijvel geweest, ofschoon in de 19e eeuw ook dikwijls de H. Maternus als patroon wordt genoemd.
- De kerk van Wijlre lag vanaf het begin op een plateau in de dorpskern dat uitzicht gaf over het Geuldal. De oudste kerk van Wijlre was gezien een vroeg-17e-eeuwse prent een zaalkerkje met een klein priesterkoor en zonder toren. Tussen circa 1600 en 1835 is de kerk vergroot tot of herbouwd als driebeukig basiliekje en een fronttoren. Het 18e/19e-eeuwse hoofdaltaar was aan Maternus toegewijd.
- Naar ontwerp van de Akense architect Alois Klausener werd in 1835-1836 een nieuwe eenbeukige classicistische kerk gebouwd. De toren stond niet voor de kerk maar achter het koor. Deze kerk werd allengs te klein. De Maastrichtse architect J.H.H. van Groenendael breidde de Gertrudiskerk in eclectische trant (romaans met classicistische details) uit. Het koor en de toren van Klausener werd gesloopt en ter plaatse verrees een groot priesterkoor met twee zijkoren, een transept en een nieuwe klokkentoren. Tussen 1993 en 1996 werd de kerk onder leiding van architect ir. J.H.F. Peutz gerestaureerd, terwijl het interieur werd heringericht.
 

- De heilige Maternus, de eerste bisschop van Keulen (begin 4e eeuw), hij wordt aangeroepen tegen besmettelijke ziekten en koorts. Hij zou in Trier zijn gestorven en begraven. Zijn feestdag wordt binnen het bisdom Keulen op 13 september gevierd.
- Vermoedelijk in de 18e eeuw verwierf de parochie een reliek van deze heilige.
- In 1877 schonk Maria Oda Kicken 200 gulden voor de aankoop van een gipsen, het archief spreekt van ‘pierre artificiel’ - Maternusbeeld. Het werd gekocht bij het ‘Institut de l’art chrétien’ van De Mayer en Compagnons te München. Het gepolychromeerde beeld is 151 cm hoog. Het toont Maternus in bisschoppelijk gewaad met pallium, mijter, staf en bijbel. Aan zijn voeten staan nog twee mijters.  
- De parochiekerk van Wijlre kreeg in 1774 een nieuw hoofdaltaar, met daarin hoogstwaarschijnlijk een schilderij (96,5 x 71,5 cm) van de H. Maternus uit het tweede kwart van de 18e eeuw. De heilige is afgebeeld in bisschoppelijk ornaat, echter zonder zijn gebruikelijke attributen als de drievoudige mijter of de drie kerken. Links van de heilige ligt een (zieke?) vrouwspersoon tegen wie Maternus een zegenend gebaar maakt. Rechts van de heilige zit een man op zijn knieën in biddende houding. Achter de heilige zijn mogelijk de parochiekerk van Wijlre en een rivier afgebeeld. Onder aan het schilderij is de tekst ‘S. Maternus O.P.N.’ geschilderd. Het schilderij is tussen 1835 (de bouw van de nieuwe kerk) en 1920 in de pastorie bewaard.
 

- Maternus is beschermheilige tegen besmettelijke ziekten en koorts en in Wijlre tevens de patroon van de lokale schutterij. Hij werd er aan het begin van de l9e eeuw jaarlijks op 13 september aangeroepen tegen dysenterie en diarree. Tevoren werden de die dag te verdienen aflaten bekend gemaakt, waarvoor speciale aflaatbriefjes in Aken werden gedrukt. Op 13 september 1836, een dinsdag, werd de feestdag gevierd met een viertal ‘stille’ missen in de ochtend, gevolgd door een hoogmis met preek. In de middag waren de vespers en het lof en was er gelegenheid tot het vereren van zijn reliek. Gezien de kleine omvang van het dorp, vormt dit een indicatie voor de  belangstelling voor deze heilige, ook op een doordeweekse dag. Zijn vereerders kwamen uit de eigen parochie en de regio rondom. Rond 1880 was de Maternusdevotie verdwenen.
 

- Aflaatbriefje: ‘Ablaß’ (Aken: Thomas Vliecks, ca. 1810).

Archieven: Wijlre, parochiearchief: proclamanda; aankondigingen van de jaarlijks te verdienen aflaat. Roermond, bisdomarchief: P. te Poel, Inventaris Sint-gertrudiskerk Wylre (Roermond 1989).
Literatuur: J.S. van Veen & A.A. Beekman, Geschiedkundige atlas van Nederland. De kerkelijke indeeling omstreeks 1550, tevens kloosterkaart, dl. 3 (Den Haag: Nijhoff, 1923) p. 96, parochiegrens; J.R.W. Sinninghe, Limburgsch Sagenboek (Zutphen: Thieme, 1938) p. 127-128; Wielder Wylré Wijlre tot 31-12-1981 (Gulpen 1983) p. 162; Fr.G.H.M. Crutzen, ‘De kerk van Wijlre 1835-1995. Een bewogen geschiedenis!’, in: Historische en Heemkundige Studies in en rond het Geuldal 5 (1995) p. 107 (foto schilderij), 181, 199, 217 (aflaat), 242.
Overige bronnen: KDC BiN-diskw.-dossier Wijlre-Maternus.