Volkel, Antonius Abt

Gediskwalificeerd: ja
Cultusobject: Antonius Abt
Datum: 17 januari
Periode: ca. 1950 - ca. 1980
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk St. Antonius Abt
Adres: Kloosterstraat 4, Volkel
Gemeente: Maashorst
Provincie: Noord-Brabant
Bisdom: 's-Hertogenbosch
Samenvatting:

Antonius is in Volkel kerkpatroon en beschermheilige van de Volkelse Boerenbond. Vanaf 1957 vond in Volkel, zoals in zoveel plattelandsgemeenten in Noord-Brabant, op 17 januari een veezegening plaats. Rond 1980 hield de Volkelse veezegening op te bestaan.

Auteur: Jeroen van de Ven
Illustraties:
Topografie

- Volkel wordt voor het eerst genoemd in een document uit 1314 waarin Rutger van Herpen gemene gronden heeft verkocht aan de bewoners van Volkel en Boekel. In een testament van 1449 wordt door Aerts Willems en Lutgardis rogge geschonken voor de stichting van een kleine kapel. In september 1455 werd de kapel pas daadwerkelijk opgericht en toegewijd aan Antonius Abt en Barbara. De kapel stond op de plaats van de huidige parochiekerk van Volkel. Op 6 oktober 1455 werd er in de kapel een vast rectoraat gevestigd. Op 27 oktober 1635 werd de Volkelse kapel gebrandschat door rondtrekkende Kroatische troepen. In 1739 werd de kapel bestolen van haar kerksieraden.
- In 1835 werd de middeleeuwse kapel afgedankt. De inwoners van Volkel kerkten een tijdlang in een daartoe speciaal opgetrokken noodkerkje. Pastoor J. van Maren trof in datzelfde jaar ook de voorbereidingen voor gedeeltelijke renovatie van de oude kapel en nieuwbouw. De kapel werd afgebroken tot aan het middeleeuwse priesterkoor. Op 10 oktober 1836 werd het vernieuwde en vergrote kerkgebouwtje door de pastoor van Herpen plechtig ingewijd. De parochie Volkel werd uiteindelijk pas op 11 december 1855 canoniek opgericht en daarmee onafhankelijk van de moederkerk te Uden. De eerste Volkelse pastoor was Andreas van Kilsdonk. In 1881 en 1882 werd de kerk vernieuwd. Op 11 augustus 1884 werd de kerk van Volkel geconsacreerd door mgr. Godschalk. In 1937 werd de oude parochiekerk van Volkel wegens plaatsgebrek gesloopt en in 1938 vervangen door een driebeukige bakstenen kerk naar een ontwerp van architect J. van Halteren. Op 24 oktober 1938 werd de parochiekerk St. Antonius Abt door mgr. A.F. Diepen gewijd.
 

Cultusobject

- Antonius Abt werd geboren in 251 en stierf in 356. Hij gaf al zijn bezittingen weg aan de armen en leidde een leven in eenzaamheid, omringd door demonen die hem wilden verleiden. Van  God verkreeg hij de macht om de duivel door middel van het kruisteken te verdrijven. Antonius wordt gezien als stichter van het kloosterwezen. De relieken van Antonius kwamen na allerlei omzwervingen in de 10e eeuw terecht in de kerk van St. Didier-de-la-Motte, het tegenwoordige St. Antoine. De relieken van Antonius Abt worden vereerd vanwege huidziekten (het heilig vuur, St. Antoniusvuur). Iconografisch wordt Antonius afgebeeld met regelboek en een staf die is bekroond met het Tau-kruis. Een belangrijk ander attribuut van de heilige is een varken met een belletje.
- In de kerk staat op het priesterkoor een lindenhouten beeld van Antonius Abt (hoogte ca. 1,20 m) dat in de 19e eeuw vervaardigd is door de Volkelse schaapsherder-beeldhouwer F. van der Wijst. De heilige wordt afgebeeld als monnik, in de linkerhand een opengeslagen boek, in de rechterhand een staf met belletje, aan de voeten van Antonius een varken.
- Reliek????
 

Verering

- Antonius Abt was in Volkel behalve patroon van de parochiekerk ook beschermheilige van de Boerenbond en daarmee van het vee. Vanaf 1957 werd in Volkel tijdens het pastoraat van pastoor Van Bree op 17 januari, de feestdag van Antonius Abt, een plechtige veezegening gehouden. Behalve boeren kwamen op die dag ook de meeste parochianen naar de kerk. Het Antoniusbeeld in de kerk was voor de gelegenheid naar voren gehaald en met bloemen versierd. Bij het beeld brandden kaarsen. Na de H. Mis ging de pastoor met acolieten en misdienaars naar buiten om er vóór de kerk het vee, vooral paarden en koeien, te zegenen dat door de boeren was meegenomen. Voor de gelegenheid waren de paarden geroskamd en mooi opgetuigd. Alvorens over te gaan tot de veezegening, werden er door de pastoor eerst een aantal gebeden opgezegd. Daarna zegende de hij het aanwezige vee met water. Na de zegening van het vee werd er door de leden van de Boerenbond een feestelijke vergadering en een koffietafel gehouden. In het begin van de tachtiger jaren van de 20e eeuw hield de Volkelse veezegening op te bestaan.
- De speciale devotie voor Antonius in Volkel is slecht gedocumenteerd. De enige documentatie van de veezegening op 17 januari betreft één foto in een gedenkboek uitgegeven ter gelegenheid van het 40-jarig bestaan van de parochiekerk uit 1978. Op de foto, die lijkt te zijn genomen in de zestiger jaren van de 20e eeuw, zien we de Volkelse veezegening geportretteerd. De kerkdeuren van de parochiekerk staan open. In de deuropening van de kerk staat de pastoor met enkele acolieten en misdienaars. Vóór en naast de kerkdeuren staan een aantal boeren met vier koeien en drie paarden die zij voor de zegening hebben meegenomen.
- De benamingen van de verdwenen Coöperatieve Stoomzuivelfabriek St. Antonius, Antoniusstraat, bejaardentehuis St. Antonius verwijzen naar de verering van de heilige in Volkel.
 

Materiële cultuur

- In de parochiekerk van Volkel hing vroeger een houten wandreliëf met een voorstelling van Antonius Abt als lezende monnik. Het paneel is afkomstig uit de middeleeuwse kapel van Volkel en vervaardigd door P. Verhoeven. De tekst op de achterkant van het reliëf luidt: `PV fecit 77-78 voor Volker'. Het reliëf bevindt zich tegenwoordig in het Museum voor Religieuze Kunst in Uden.
- Verguld zilveren miskelk van Rutgerus Antonius Raaben, hoogte 24 cm, diam. voet  15 cm, bevat op de welvingen enkele vorstellingen, onder meer van Antonius Abt. De kelk werd in 1944 gerestaureerd door de firma Brom uit Utrecht.
- Processievaan, 19e eeuw, met voorstelling van Antonius Abt. Het vaandel, dat tegenwoordig op zolder van de pastorie hangt, werd vroeger door de parochianen tijdens de Sacramentsprocessie op Sacramentsdag meegevoerd. Ook tijdens de maandelijkse verkorte Sacramentsprocessie werd het Antoniusvaandel meegenomen.
 

Bronnen en literatuur

Archieven: Oss, Streekarchief Brabant-Noordoost, rayon Veghel-Uden, parochie-archief St. Antonius Abt Volkel. Bisdomarchief 's-Hertogenbosch, Diocesane Commissie Kerkelijk Kunstbezit, parochie St. Jan Onthoofding Herpen, nr. 500, waarin foto 10; 
Literatuur: J.A. Coppens, Nieuwe beschryving van het bisdom van 's-Hertogenbosch (...), dl. 4 ('s-Hertogenbosch: J.F. Demelinne, 1843) p. 135-136; Acta sanctorum (...), dl. 2 (Brussel: A. Greuse, 1863) p. 471-527; L.H.Chr. Schutjes, Geschiedenis van het bisdom 's-Hertogenbosch, dl. 5 (St. Michielsgestel: Instituut voor Doofstommen, 1876) p. 836-838; Bibliotheca hagiographica latina, dl. 1 (Brussel: Société des Bollandistes, 1898-99) p. 99-100; Parochiegids van de H. Antonius Abt te Volkel ('s-Hertogenbosch: Zuid-Nederlandsche drukkerij, z.j.); Bibliotheca sanctorum, dl. 2 (Rome: Citta' nuova, 1962) k. 106-136; H. Sluijters en J. Buur, Volkels kerk viertig veertig. Terugblik in kort bestek op het geestelijk leven van een Brabants dorp bij gelegenheid van het 40-jarig bestaan van de parochiekerk op 28-29 oktober 1978 (Volkel: R.-k. kerkbestuur van de H. Antonius Abt-parochie, 1978) p. 51; Cultuurhistorische inventarisatie Noord-Brabant. Gemeente Uden ('s-Hertogenbosch, 1989) p. 11, 16 en 29, foto's 119-121.
Overige Bronnen: KDC  BiN-diskw.-dossier Volkel-Antonius Abt?; VKVL 64a (1993).
 

  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.