- De Sint-Pancratiuskerk werd rond de 11e eeuw, waarschijnlijk als houten kerk, gebouwd binnen de vesting Herle. Patroonheilige was Andreas maar deze maakte later, tussen 1166 en 1229, plaats voor Pancratius. In 1364 verscheen een afbeelding van deze heilige in het schepenzegel. Veel bezittingen in en rond het toenmalige Heerlen waren in bezit van de graven van Are-Hochstaden, een invloedrijke familie die bevriend was met de Duitse keizers. Zij waren grote vereerders van de H. Pancratius en wilden door middel van de kerk hun positie verstevigen. De kerk werd in de eeuwen daarna verschillende malen herbouwd en eind 14e eeuw uitgebreid met een toren. De kerk had ook een strategische en defensieve functie: in tijden van gevaar of oorlog konden de inwoners deze gebruiken als schuilplaats. Tussen 1649 en 1830 werd de kerk door zowel de katholieken als de protestanten gebruikt, maar door de moeizame samenwerking tussen deze twee groepen raakte de kerk in verval. Toen de hervormden in 1838 een eigen kerk kregen werd de Pancratiuskerk weer gerestaureerd. Ook in de 20e eeuw vonden verschillende restauraties en uitbreidingen plaats. De glas-in-loodramen, waaronder ook een met de afbeelding van Pancratius, zijn allemaal eind 19e of midden 20e eeuw aangebracht.

- Pancratius was afkomstig uit Phrygië. Als jongen kwam hij naar Rome en werd daar door de paus (de verschillende legenden spreken elkaar tegen over welke paus het ging) onderricht in de beginselen van het christelijk geloof en gedoopt. Hij was een van de slachtoffers tijdens de vervolgingen onder keizer Diocletianus. Omdat hij zijn geloof niet wilde verzaken werd Pancratius rond 305 op 14-jarige leeftijd in opdracht van de keizer onthoofd. De plaats van zijn terechtstelling lag in het oude Rome aan de Via Aurelia. Zijn feestdag is 12 mei. In Nederland geldt hij als een van de vier ijsheiligen, net als Mamertus (11 mei), Servatius (13 mei) en Bonifatius van Tarsus (14 mei). - - De H. Pancratius wordt aangeroepen als helper bij pijn en bij kinderziekten (kinderstuipjes, epilepsie en kreupelheid.), als beschermer tegen meineed en helper in het bewaren van de trouw aan het gegeven woord, als patroon van de jeugd en een ideaal van de ridderlijkheid.
- In de Pancratiuskerk hangt een bronzen dubbelwandige kroonluchter (de Mgr. Savelbergkroon van Magda Drummen) met een diameter van 3 meter. De panelen zijn van glas. De acht glazen buitenpanelen van de kerk tonen afbeeldingen van kerkelijke hoogfeestdagen. Op de binnenpanelen zijn de zeven sacramenten en het laatste avondmaal te zien. Op de kantelen die de panelen met elkaar verbinden is de heilige Pancratius afgebeeld.
- In de crypte hangt een vierluik (van J.A. Oor en zonen, 1892) met scenes uit het leven van de H. Pancratius.
- In de Pancratiuskerk bevinden zich ook een relikwie van zijn gebeente en een reliekbuste (van Hubert Bour uit 2008).
- Op de gevel van het voormalige raadhuis van Heerlen in de Geleenstraat is een bronzen beeld van Pancratius met wapenschild aangebracht.
- In de uitgave van Hommerich staat een gebed opgenomen ter ere van Pancratius "waaraan door de Kerk een aflaat van 300 dagen is verleend".

-Pancratius werd sinds de vijfde eeuw bijzonder vereerd in West-Europa en een gelofte, afgelegd in de Pancratiusbasiliek, gold als bijzonder heilig. Pancratius is een van de ijsheiligen (feestdag op12 mei). Vanaf de vijfde eeuw is de hij terug te vinden op de romeinse heiligenkalender. Op de plek  van zijn terechtstelling, de Gianicolo in Rome, liet paus Symmachus  (overl. in 514) later een kerk bouwen die aan hem was gewijd: de San Pancrazio.
- Over de verering van Pancratius in Heerlen is weinig bekend. Die had waarschijnlijk een zeer lokaal karakter maar dateert al sinds de Middeleeuwen door toedoen van de adellijke familie van Are-Hochstaden. Van een bedevaartkarakter is nooit sprake geweest.
 

Literatuur:  Jan Creusen, Verering van Pancratius tegen hoofdkwalen; E.M.A. van Hommerich, St. Pancratiuskerk (Heerlen z.j.); A.Z. Huisman, Die Verehrung des heiligen Pancratius in West- und Mitteleuropa (Haarlem: Tjeenk Willink, 1939), p. 82; F.P.A. Senden, 'Heeft St. Andreas als stadspatroon van Heerlen voor St. Pancratius moeten wijken?' in: Bulletin van de Historische Kring Het Land van Herle, jrg. 2, afl. 3, mei-juni 1952, p. 53-60; C. Damen, 'Studie over Heerlens oudste kerkelijk verleden' in: Bulletin van de Historische Kring Het Land van Herle, jrg. 5, afl. 6, nov.-dec. 1955, p. 113-; P.G.J. Post, 'Leven met geschiedenis. De Sint-Pancratius-kerk te Heerlen', in: Jaarboek voor liturgie-onderzoek, dl. 1, p. 91-134 (Groningen: Instituut voor Liturgiewetenschap, 1985);  E. Tielemans, Volksgeneeskunde in Limburg. Een bibliografie (Limbricht: Limburgs Volkskundig Instituut, 1986), nr. 136; Lidwien Schiphorst, 'De vroegste geschiedenis van de Heerlense St. Pancratiuskerk, de eerste steen' in:  Het Land van Herle, historisch tijdschrift voor oostelijk Zuid-Limburg, jrg. 58, 2008-2, p. 77-85; Piet Mertens e.a., St. Pancratius in het hart van Heerlen (Nijmegen: Uitgeverij Vantilt, 2010).
Overige Bronnen: KDC BiN-diskw.-dossier Heerlen-Pancratius; PJMI VKVL 64a.