Dongen, H. Laurentius

Cultusobject: H. Laurentius Open Street Maps
Datum: 10 augustus
Periode: 16e/17e eeuw (?) - begin 18e eeuw
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk van St. Laurentius
Adres: Kerkstraat 56, 5101 BD Dongen
Gemeente: Dongen
Provincie: Noord-Brabant
Bisdom: Breda
Samenvatting: In de eerste helft van de 17e eeuw, maar wellicht al vroeger, werden er bedevaarten ondernomen naar Dongen. Na de Vrede van Munster in 1648, toen de openbare uitoefening van de katholieke godsdienst verboden werd, verminderden de bedevaarten gaandeweg tot er slechts een lokale verering overbleef.
Auteur: A.J. Brekelmans
Illustraties:
Topografie - In 1347 schonk Willem van Duvenvoorde, heer van Dongen, een jaarlijkse subsidie om een kerk te bouwen die de bestaande kapel moest vervangen. Hij deed zijn schenking 'ter ere van onze Heer Jezus Christus, de H. Maagd Maria en de H. Martelaar Laurentius'. In de loop van de 15e eeuw is deze kerk (quarta capella) vervangen door een nieuwe in de stijl van de Kempische gotiek. Tussen 1640 en 1644 werd deze kerk grondig gerestaureerd en onder meer voorzien van een nieuw schip. Zij staat er nog, maar het middenschip is sinds 1928 een ruïne. De kerk is in het bezit van de N.H. gemeente; de preekstoel waarop voor het eerst gepreekt werd door pastoor Petrus Dooms omstreeks Pasen 1646, fungeert thans nog als kansel.
- In 1453 werd er een altaar ter ere van de H. Laurentius opgericht; daarnaast was er het hoofdaltaar dat, net als de kerk, eveneens aan deze heilige was gewijd. Pas in 1594 wordt Laurentius expliciet als enige patroonheilige genoemd.
- Nadat de kerk in handen van de protestanten was geraakt, kreeg Dongen in de 17e eeuw een schuurkerk die eveneens aan Laurentius werd toegewijd. In 1830 kreeg het dorp een waterstaatskerk. Deze kerk brandde in 1917 uit. In 1920-1921 werd op de Hoge Ham een nieuwe Laurentiuskerk, een koepelkerk in neo-Byzantijnse stijl, door de architecten Jos en Pierre Cuypers gebouwd.
↑ top
Cultusobject - Laurentius was een diaken die in 258 te Rome onder keizer Valerianus de marteldood stierf. Hij werd geroosterd en wordt dan ook met een rooster als attribuut voorgesteld (vgl. ⟶ Oostbroek) en aangeroepen tegen brandwonden. Een van de diakonale taken was de armenbedeling. Misschien werd de kerkpatroon van Dongen daarom als patroon van de armen vereerd.
- De verering ging uit naar een beeld van Laurentius waarvan een nadere beschrijving ontbreekt. Wel weten we dat de genoemde Petrus Dooms, pastoor van Dongen van 1636 tot 1668, het beeld heeft laten 'aankleden'.
- In augustus 1639 werd er een schilderij met de voorstelling van St. Laurentius, liggend op zijn rooster, boven het hoofdaltaar gehangen. Schilder was Peter Willeboirts. Ook in de latere schuur- en parochiekerken te Dongen nam dit schilderij een prominente plaats in bij het altaar. Kalf (1912) vermeldt het schilderij nog als bezitting van de r.k. Laurentiuskerk te Dongen, waar het boven het hoofdaltaar hing; in 1917 is het echter verloren gegaan toen deze waterstaatskerk uitbrandde.
- De waterstaatskerk beschikte over een aantal heiligenbeelden, waaronder een Laurentiusbeeld. Dit beeld, in 1879 vervaardigd door Jos van Genk, heeft de brand van 1917 overleefd en staat tegenwoordig in een nis van de huidige Laurentiuskerk.
↑ top
Verering - Dat er in Dongen al vroeg een zekere verering van St. Laurentius heeft bestaan, kan worden afgeleid uit de respectieve stichtingen in 1347 en 1453. Dat er op 10 augustus ook bedevaarten naar 'St. Laureijs' te Dongen kwamen, blijkt uit de kerkrekeningen die bewaard zijn gebleven met betrekking tot de periode van 1621 tot 1648. Op die dag gingen de parochianen naar de kerk met eieren, boter en koren. Deze gaven werden bij het Laurentiusaltaar gelegd en naderhand ten behoeve van de arme parochie verkocht. Ook werd de 'St. Laureijsommeganck' gehouden, een processie waarin waarschijnlijk het beeld van Laurentius werd meegedragen. De dorpen tot ver in de omtrek werden door de vorster (gerechtsbode) tot de processie uitgenodigd of op de hoogte gebracht met aanplakbiljetten. Tegelijkertijd was er ook een jaarmarkt of kermis. Ook werden er bedevaartvaantjes met de voorstelling van St. Laurentius te koop aangeboden; de opbrengst van deze handel was voor de parochie. In 1641 liet de parochie in Antwerpen een drukplaat maken om daarmee vaantjes te laten drukken. Ieder jaar werden de vaantjes in Antwerpen opgehaald, soms 900 stuks, een enkele keer, zoals in 1645, 1000.
- De laatste publieke viering van St. Laurentius vond plaats op 10 augustus 1647 en sindsdien vernemen we niets meer van bedevaarten. Na de Vrede van Munster bepaalden de Staten-Generaal dat de openbare godsdienstuitoefening der katholieken voortaan was verboden. Op St. Jansdag 1648 werd in de oude Dongense kerk de laatste mis gevierd. In de opeenvolgende schuurkerken zou de verering echter nog geruime tijd blijven bestaan en ook de kermis bleef gehandhaafd. In 1701 meldde dominee Hamerstede van Dongen in een vergadering van de classis van Breda een 'exorbitante stoutigheyt der papisten'. Zijn zoon was met enkele protestantse vrienden op het feest van St. Laurentius de 'papekerk' binnengegaan. Daar drongen zij tussen het geknielde volk door tot bij het altaar. Kapelaan Coolen riep hun tot tweemaal toe: 'ick segge knielt, of doet se uyt de kerck gaen'. De protestantse jongelui weigerden echter te knielen en konden slechts door te slaan en te schoppen de kerk uitkomen.
- St. Laurentius bleef vanaf 1648 de patroon van de schuurkerken en van de waterstaatskerk. Dat er in Dongen ook in de 20e eeuw nog interesse was voor de persoon die de kerkpatroon is geweest, kan worden afgeleid uit de opvoering in deze plaats van een liturgisch spel over St. Laurentius in of kort voor 1921.
↑ top
Materiële cultuur Devotioneel drukwerk
- Jos. van Genk, Sint Laurentius, Een liturgisch spel in vier bedrijven (Zevenbergen: Arn. M. Greven, 1921).

↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Breda, bisdomarchief: gedeponeerde archieven I, nr. 545, altaarstichting 1453. Breda, archief van de classis Breda: inv. 5, 1701 Dongen. Den Haag, Algemeen Rijksarchief: archief van de Nassause Domeinraad, nr. 1378 r. 419, akte van de schenking van Willem van Duvenvoorde in 1347. Dongen, gemeentearchief: inv. nr. 1666-1667 I, kerkrekeningen 1621-1648.
Tekstedities: G. Bannenberg, A. Frenken, H. Hens ed., De oude dekenaten Cuijk, Woensel en Hilvarenbeek in de 15de- en 16de-eeuwse registers, dl. 2 (Nijmegen: Janssen, 1970) p. 345.
Literatuur:J.B. Krüger, Kerkelijke geschiedenis van het bisdom Breda etc., dl. 3, (Roosendaal: Van Leeuwen, 1875) p. 321-336; J. Kalf, De monumenten van geschiedenis en kunst in de provincie Noordbrabant, dl. 1. De monumenten in de voormalige Baronie van Breda (Utrecht: Oosthoek, 1912) p. 207-216; 'De kerkbrand te Dongen', in: Katholieke Illustratie 51 (19 mei 1917) p. 425, 440, 469, met foto van het Laurentiusaltaar; J.P. Bik, Feest- en vierdagen in kerk- en volksgebruik, dl. 3 (Velsen: Th.F. Wolfs, 1958) p. 77-83; Sandro Carletti, Maria Chiara Celletti, 'Lorenzo, santo, martire', in: Bibliotheca sanctorum, dl. 8 (Rome: Città Nuova, 1967) k. 108-129; Martin J.L. de Ruyter, Dongen. Wetenswaardigheden van een heerlijkheid (Dongen: Leijten, 1969) p. 43-57; L. Petzoldt, 'Laurentius (von Rom)', in: Lexikon der christlichen Ikonographie, dl. 7 (Rome etc.: Herder, 1974) k. 374-380; W. Brand, Niet zomaar een dak... Zes eeuwen geloven in Dongen. De geschiedenis van de Laurentiusparochie (Dongen: heemkundekring 'De Heerlyckheit Dongen', 1987); L.C.B.M. van Liebergen & W.P.C. Prins ed., Sanctus. Met heiligen het jaar rond (Uden: Museum voor religieuze kunst, 1997) p. 49-51.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Dongen.

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.