Aijen, St. Antonius Abt

Gediskwalificeerd: ja
Cultusobject: St. Antonius Abt
Datum: zaterdag op of na 17 januari
Periode: medio 19e eeuw - heden
Religieuze context: Christelijk
Locatie: St. Antoniuskapel
Adres: Aijen 32, 5854 PR Bergen
Gemeente: Bergen
Provincie: Limburg
Bisdom: Roermond
Samenvatting:

Volgens de overlevering ontstond in de loop van de 17e eeuw het gebruik om op de feestdag van St. Antonius Abt na de mis een Köpkesmarkt te houden, waarbij halve en hele varkenskoppen na de hoogmis werden geveild. Met enige waarschijnlijkheid  bestaat deze markt sinds de 19e eeuw en met zekerheid vanaf het begin van de 20e eeuw. De opbrengst kwam aanvankelijk ten goede aan de armen uit de omgeving. Sinds eind jaren vijftig van de 20e eeuw wordt het geld gebruikt voor het onderhoud van de kapel. De bezoekers van viering, markt, en aansluitende kermis komen vooral uit Aijen, maar ook uit de omliggende dorpen. Een bedevaartkarakter is echter niet vastgesteld.

Auteur:
Illustraties:
Topografie

- Het gehucht Aijen ligt op een verhoging op de oostoever van de Maas, en de kapel ligt aan de oostrand van de bebouwing. Reeds in 1469 wordt er melding gemaakt van een kapel op deze plek. Het is niet bekend of deze ook aan Antonius was toegewijd. 
- De huidige (Antonius-)kapel is in de 17e eeuw in gotiserende stijl gebouwd. Het eenbeukige gebouw is naar het oosten gericht, met 9,5 graden afwijking naar het Noorden. De binnenma­ten van het gebouwtje zijn in lengte, breedte en hoogte (tot de zoldering): 16,05 bij 5,33 bij 6,25 meter.
- De laatste restauratie werd voltooid in 1994. Midden op het zadeldak staat een achtzijdige torenspits, met daarin een klok, genaamd S. Antonius en dateert van 1648.
- Het bouwwerk lag anno 2000 op een veldje, voor tweederde omringd door bebouwing, bestaande uit deels oude boerderijen en deels nieuwe 20e-eeuwse woon­huizen.

Cultusobject

- In de kapel bevinden zich twee houten beelden van Antonius Abt, met als attributen het varken en de staf. Boven het altaar staat een beeld met kapmantel en bijenkorfvormige hoed en een boek in de hand, 85 cm. hoog, rond 1600, en links van het altaar, tegen de wand van het priesterkoor staat een beeld met kalotmuts met in de linkerhand een bel, 76 cm hoog en uit de 17e eeuw.

Verering

- Sinds ongeveer 1577 bestaat in Aijen een Sint Antonius Abt Gilde. Er is een lijst aanwezig met Koningschutters van dit gilde uit de periode 1750-1827. Nadat Aijen in de tweede helft van de 19e eeuw grotendeels door brand was verwoest, werd bovendien St. Agatha - patrones tegen brand - toegevoegd aan de gildenaam. Een van de activiteiten van het gilde is de presentie bij de jaarlijkse Köpkesmert. Achter in de kapel hangen twee vaandels van het gilde. 
- Sinds de 17e eeuw wordt er bij de kapel na afloop van de jaarlijkse Antoniusmis, rond 17 januari, een Köpkesmert gehouden. De bezoekers van kapel en markt komen voor het merendeel uit Aijen, maar een belangrijk deel komt uit de omgeving, zoals Well en soms ook uit Leunen, bezuiden Venray. De markt bestaat uit een veiling van varkenskoppen. Deze zijn ter beschikking gesteld door enkele inwoners van het dorp. De koper geeft de kop direct weer terug, opdat hij opnieuw ge­veild kan worden. Het is de uitdaging om tijdens de veiling de eerste kop te kopen, deze brengt het meeste geld op. De opbrengst kwam vroeger ten goede aan de armen uit de omgeving. Na afloop van de markt wordt er een kermis gehouden, die zich voornamelijk in het café afspeelt.
- Begin 20e eeuw bakte de bakker van Aijen een speciaal brood ter ere van Sint-Tunnesdag: een platte krentenbol van ongeveer een kilo. In het lokale dialect wordt deze  krinteplats genoemd.
- Vanaf de jaren 20 van de 20e eeuw werd de Köpkesmert minder regelmatig gehouden en in de oorlogsjaren werd deze door de Duitse bezetter verboden. In 1951 werd de traditie echter weer opge­nomen, tot 1960 op 17 januari, en sinds dat jaar op de zater­dag na de feestdag van de heilige.
- Sinds de verbetering van de sociale wetgeving in de jaren 50 van de 20e eeuw is het geld niet meer nodig voor de armenzorg en worden sinds 1999 de inkomsten van de markt gebruikt om het onderhoud van de kapel te bekostigen.
- Voorafgaande aan de dienst is er sinds mensenheugenis een optocht van het schuttersgilde vanuit het Veerhuis, voor de gelegenheid Gildehuis genoemd, naar de kapel. In het verleden nam de priester hier ook wel aan deel. Maar in 1999 wacht hij hen op bij de kapel. Tot ongeveer 1995 werd ook een van de oude Antoniusbeelden meegedragen in de optocht, maar sindsdien gebeurt dit niet meer, uit respect voor het kunstwerk.
- In 1975 werd er ook nog een kermis gehouden; zaterdagavond voor de volwassenen en zondagavond voor de jongeren. In 1999 gebeurt dat niet meer, er komen te weinig mensen naar zo'n feest om het rendabel te maken.
- In 1975 werden de koppen uiteindelijk geschonken aan de 'Slotzusters in Venlo'. In 1999 gingen de koppen naar een zus­terhuis in Steyl.
- In 1999 houdt de pastoor van de parochie H. Petrus om de week een mis in de kapel, de andere week houdt hij een mis in de Antonius-kapel te Heukelom. Zomer en winter gaat dit door. Hierbij zijn alleen lokale gelovigen aanwezig.
- In 1999 kwamen ca. 150 gelovigen naar de mis met aansluiten­de Köpkesmert. Een groot deel was afkomstig uit Aijen, en bijna de helft uit naburige dorpen, ook van de andere kant van de Maas. Het Antonius en Agatha Gilde inviteert elk jaar weer vele hoogwaardigheidsbekleders uit de regio. Hat gaat daarbij om artsen, dierenartsen, bankdirecteuren, voorzitters van de boerenbond, en burgemeester en wethouders. Menigeen maakt dan zijn of haar opwachting.

Bronnen en literatuur

Archieven: Parochiearchief H. Petrus, Bergen, in: Gemeentearchief Venray; reportage Van Gewest tot Gewest, daags na 17 januari 1998.
Literatuur: Kapel te Aijen, in: Maasgouw april 1911, pag. 29; M.J. Janssen, 'De vereering van den H. Abt, Antonius en de St. Antonius­ gilden in het voormalige land van Kessel (Geldersch Overkwar­tier), met aanhangsel over de gilden te Afferden, Bergen en Well', in: Publications dl. 52, 1916, pag. 189-239, (niets hierin over het Aijense gilde van Antonius en Agatha, noch over een bedevaart naar Aijen); Voorloopige Lijst der Neder­landsche monumenten van geschiedenis en kunst, Limburg (Den Haag: Landsdrukkerij, 1926) pag. 23; J.H.A. Mialaret, Neder­landsche monumenten van geschiedenis en kunst Geïllustreerde beschrijving, deel 5, Provincie Limburg, Noord-Limburg ('s­ Gravenhage: Landsdrukkerij, 1937) pag. 17-18 en afb. 28 en 29; G. Daemen, scriptie (Nijmegen: P.A., 1977) (niet gepubliceerd) p. 22-24; 'Kermis en 'Köpkesmert' rond viering restauratie St. Tunniskapel in Aijen', in: Informatie Bulletin Bisdom Roermond, januari 1975, pag. 2-3; 'Heilige Antonius Abt, kluizenaar', in: Informatie Bulletin Bisdom Roermond, jan. 1979, pag. 18-19; Dagblad voor Noord-Limburg, 20 januari 1980; 'Gilde en Sint Tunniskapel horen bij elkaar', in: De Sleutel, januari 1991, pag. 20-2; F. van Aerssen, Aijen en haar St. Thunniskapel (Aijen 1994); 'Sint Antoniuskapel in Aijen', in: Kennismaking met onze monumenten Open monumentendag 1998 (Bergen, WV Grens en Maas, 1998) pag. 5-6.
Website: Aijen Noord-Limburg https://www.aijen.nl.
Overige bronnen: KDC BiN-diskw.-dossier Ayen (Bergen, L.); Dossier Sint Antoniuskapel Aijen, Archief Stichting Kruisen en Kapellen Limburg; Dossier Sint Antoniuskapel Aijen, in: inventaris parochie H. Petrus te Bergen (L.) SKKN; Dossier Sint Antoniuskapel, Aijen, PJMI; PJMI Vk VRL L211 d.d. 30.12.1959 en Vk VRL 64a (1993). mondelinge informatie van Frans van Aerssen, secretaris van het gilde,11.11.1998 en 2.3.1999; en van Jan Linders, koster van de kapel, 8.3.1999.

  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.