Volgens de legende begon Hoog-Cruts' geschiedenis op wonderlijke wijze, toen een herder een kruis tussen doornstruiken aanschouwde. Deze tussenvorm van de visioenen van de H. Hubertus en van Mozes was blijkbaar zo indrukwekkend dat zelfs de schapen op de knieën vielen. De buurtbewoners besloten dit memorabel feit te herdenken door de bouw van een kapel. Tot de opheffing van het klooster Hoog-Cruts (1 september 1796) werd iedere vrijdag een mis gelezen om deze verschijning te herdenken. Strikt historisch beschouwd gaat het bestaan van deze kapel, als voorloper van het klooster, terug tot 1428. In een processtuk van 1686 wordt gesproken over een jaargetijde dat gelezen moest worden op alle maandagen na de Quartertemperdagen " in de Capelle van het Heylich Cruyts, d'welck tegenwoordigh is het Clooster " voor de overledenen van de huizen  Hees, Rozendaal en Bergenhuizen. Volgens deze processtukken was een register van 1428 het oudste archiefstuk van het klooster, maar waren de jaargetijden voor de overledenen van genoemde huizen nog ouder. Dit register berustte in 1692 nog in het archief van Hoog-Cruts: "desniettemin hebben alnoch ter handt seker registre luydende aldus : Item dit syn die cense toebehoorende den Rector van S. Cruys altaer, etc., begonst hebbende anno 1428 te Bamisse".

Het zou goed kunnen dat de ware kern van de legende de herontdekking was van een stenen of houten kruis dat hier in de vroege middeleeuwen was opgericht. Op de Ierse en Britse eilanden is een ' High Cross ' een redelijk algemeen verschijnsel. Dit zijn grote vrijstaande christelijke kruisen die in de vroege middeleeuwen op bijzondere plekken in het landschap werden opgericht. Zulke kruisen werden vaak rijk gedecoreerd met Keltische patronen en afbeeldingen.  Deze traditie sluit nauw aan bij de latere traditie van het plaatsen van veldkruisen zoals we deze in de Euregio kennen.

Met toestemming van Louis Scharis, de pastoor van Sint Maartensvoeren en Jan van Abroek, provinciaal van de kanunniken van het Heilig Graf, werd bij akte van 24 maart 1496 de kapel van Hoogcruts verheven tot klooster.

Overigens heeft elk klooster van de Sepulchrijnen of Orde van het Heilig Graf een model van het Heilig Graf in huis als een Klein Jerusalem, bedoeld voor degene die naar het Heilige Land kunnen reizen. Zie ook de Heilig Graf kapel van Hoogcruts te Neercanne (België). Overigens valt de laatste ook onder Maastricht te rekenen want hij staat op enkele meters van de grens. 

Archieven: Archief van het klooster Hoog-Cruts.
Literatuur: J.F. van Agt: Hoogcruts, in : "De Nederlandse monumenten van geschiedenis en kunst, De Provincie Limburg, tweede aflevering:  Zuid-Limburg, Vaals, Wittem en Slenaken". ('s-Gravenhage 1983), p. 388 - 397.
W. Goossens: "Het klooster van het H. Graf te Hoogcruts en de lijst zijner stichtingen en jaargetijden"; in : PSHAL  55 (1919), p. 77 - 101 (betreft een archiefstuk van Hoog - Cruts, berustend in het huisarchief van de baron de Loë-imstenraadt te Mheer)
Overige Bronnen: KDC BiN-dossier Hoog - Cruts.