Dordrecht, Heilig Sacrament

Cultusobject: Heilig Sacrament Open Street Maps
Datum: 22 juli
Periode: 1338 - 1572
Religieuze context: Christelijk
Locatie: H. Sacramentsgasthuis
Adres: -
Gemeente: Dordrecht
Provincie: Zuid-Holland
Bisdom: Rotterdam
Samenvatting: Naar aanleiding van een vuurwonder van het H. Sacrament in 1338 ontstond een nieuwe bedevaart. De verering kreeg onder meer gestalte via de jaarlijkse grote ommegang en de vele offergaven. De reformatie maakte een einde aan de cultus.
Auteur: Gerrit Verhoeven
Illustraties:
Topografie - Het gasthuis, reeds vermeld in 1284-1285, was gelegen op hoek van de Voorstraat en de Visstraat, naast het minderbroedersklooster.
↑ top
Cultusobject - Het H. Sacrament was het object van verering, bewaard in een kapel die in 1572 werd ontdaan van alles wat aan het katholicisme herinnerde. Het H. Sacrament was gevat in een zilveren monstrans.
↑ top
Verering - In 1338 werd het gasthuis door brand verwoest. Een pasteibakker redde de monstrans met het H. Sacrament, maar liet daarbij zelf het leven. In veel publicaties wordt ten onrechte 1457 genoemd als begin van de cultus van het H. Sacrament. De reden voor het misverstand is simpel: de cultus ontstond na een wonder tijdens een brand, en bij een brand in Dordrecht werd gedacht aan de stadsbrand van 1457. Het gaat echter om een brand in het gasthuis in 1338.
Pas in 1429 werd een jaarlijkse ommegang ingesteld door de in Dordrecht verblijvende tegenbisschop van Utrecht, Zweder van Kuilenburg, die ook een aflaat verleende. Sinds de stadsbrand van 1457, toen een ommegang voor het H. Hout werd ingesteld, werd die voor het H. Sacrament de Grote Ommegang genoemd. Deze werd gehouden op de feestdag van Maria Magdalena (22 juli), sinds 1440 op de zondag erna. Op deze dag werd tijdens de hoogmis gepreekt door een terminaris (een rondreizende bedelmonnik) van de dominicanen te Utrecht. De muziek werd verzorgd door de zangers van de Grote Kerk. In het stadsarchief zijn talloze vermeldingen van de Grote Ommegang te vinden, soms met uitvoerige voorschriften voor de deelnemende bestuurders, gilden en anderen.
- In de oudste rekeningen van het gasthuis uit de jaren 1466/1467 en 1467/1468 komen vijf posten voor betreffende het wegen van mensen. Dit wijst op votiefgaven van mensen die hun eigen gewicht in bijvoorbeeld graan of wijn schonken. Gasthuismeester Frans Florijszoon schonk na een gelofte vier gulden. Vooral tijdens de Grote Omgang werden rijke offergaven ontvangen. In 1503 werd bij deze plechtigheid 16% van de totale jaarlijkse inkomsten van de cultus verworven.
- Volgens het getuigenis van pastoor Theodorus Cornelii (⟶ Dordrecht, O.L. Vrouw van de Dorrenboom) dat via Heribertus Rosweyde in de Acta Sanctorum terecht is gekomen, werden door het H. Sacrament van het gasthuis veel wonderen bewerkt. De aanliggende begraafplaats, waar de armen die in het gasthuis waren gestorven, werden begraven, werd 'heilige plaats ('locus sanctus') genoemd. De lijken van de armen vergingen daar in drie dagen zonder te stinken. Van degenen die rijker waren, en die daarom niet in een publiek gasthuis werden opgenomen, bleef de stank dikwijls ook weg van het lichaam, totdat dit naar een andere plaats werd vervoerd.
- Het gasthuis doorstond de reformatie, maar de cultus van het H. Sacrament werd in 1572 beëindigd.
- Het middeleeuwse zegel van het gasthuis toont een engel met het H. Sacrament in een monstrans.
↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Dordrecht, gemeentearchief: archief van het gasthuis.
Tekstedities: Acta Sanctorum Februarii II (Parijs-Rome: V. Palmé, 1864) p. 432.
Literatuur: H.F. van Heussen, Historia Episcopatuum Foederati Belgii etc., dl. 1 (Antwerpen 1733) p. 320, met foutief aanvangsjaar, door velen nagevolgd; Th.W. Jensma en A. Molendijk, De Grote of Onze Lieve Vrouwekerk van Dordrecht. Koor en kapittel (Dordrecht 1983) p. 57-62, over de processies, met vele bronnen; J.L. Kool-Blokland, Van Heilig-Sacramentsgasthuis tot Merwedeziekenhuis. Zeven eeuwen ziekenverzorging in Dordrecht (Dordrecht 1995) p. 15-19; Fred van Lieburg, Heilige plaatsen in een Hollandse stad. Duizend jaar religieuze gebouwen op het Eiland van Dordrecht (Dordrecht: Historische Vereniging Oud-Dordrecht, 2012 = Jaarboek 2011) p. 88-91.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Dordrecht-H. Sacrament
↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.