Alphen, H. Jan de Doper

Cultusobject: H. Jan de Doper Open Street Maps
Datum: 24 juni
Periode: 15e/16e eeuw (?) - 17e eeuw / ? - 19e eeuw
Religieuze context: Christelijk
Locatie: St. Janskapel bij het Hof ter Braeke
Adres: -
Gemeente: Alphen-Chaam
Provincie: Noord-Brabant
Bisdom: Breda
Samenvatting:

Sinds 1313 was het Hof ter Braeke een commanderij van de Johannieterorde. Hierbij hoorde een kapel, aan St. Jan gewijd, die in elk geval aan het begin van de 17e eeuw jaarlijks op 24 juni door pelgrims werd bezocht. In 1822 is de kapel afgebroken; zowel voor als na de sloop zouden herders hier bij St. Jan zijn komen bidden voor hun schapen. In 1936 is aan het begin van de toegangsweg naar de voormalige hof een wegkapelletje gebouwd.
Auteur: Ottie Thiers
Illustraties:
Topografie _ Voor een kaartje, zie Alphen, Willibrord.
- Ten zuidoosten van Alphen, aan de Romeinse heerbaan van Bavai (Noord-Frankrijk) naar Utrecht, lag in de middeleeuwen het Hof ter Braeke, vanaf circa 1100 een bezitting van de tempeliers, vanaf 1313 een commanderij van de johannieterorde. Bij de hofstede stond een kapel, gewijd aan de patroon van deze ridderorde, Johannes de Doper. De kapel was een eenvoudig rechthoekig gebouw van vier traveeën diep. Het gebouwtje had een houten dak, met riet bedekt, mogelijk een tongewelf, en was aan de binnenkant beschilderd met engelenfiguren. Aan de binnenzijde van de voorgevel was een klein vierkant torentje aangebouwd zonder spits. De kapel is in 1822 afgebroken wegens instortingsgevaar; bij de kapel stond een oude lindeboom die in 1924 is geveld. Men meent dat het klokje van de kapel is terechtgekomen in een koortsboom even verderop, op de splitsing van Terover naar Hondseind. Daarvandaan is het door pastoor Cornelis de Wilde (1833-1874) overgebracht naar de pastorie, omdat hij niet enthousiast was over deze vorm van verering. In 1934 kreeg het een plaats in het Martinuskapelletje aan de Druisdijk te Alphen.
- In de zomer van 1936 wilde het Brabants Studentengilde een kapelletje neerzetten in Alphen. Gekozen werd voor een St. Janskapelletje op de hoek St. Jansstraat - Prinsenhoeflaan, met het oog op de geschiedenis van de Prinsenhoef, zoals het voormalige Hof ter Braeke op den duur was gaan heten. Het kapelletje liep in de Tweede Wereldoorlog schade op en is in 1947 hersteld. In 1989 is het gerestaureerd, enkele meters verplaatst en opnieuw ingewijd. Het beheer is in handen van de buurtschap St. Jansstraat-Boslust.
↑ top
Cultusobject - Volgens het Nieuwe Testament was Jan de Doper een verwant van Christus en tegelijk diens 'voorloper'. Omstreeks 27 na Christus begon hij met preken over de komst van de verlosser en het dopen van bekeerlingen in de rivier de Jordaan. Jan werd onthoofd op bevel van koning Herodes, waarna zijn hoofd op een schaal werd gelegd.
Jan was uiterst populair als heilige gedurende de middeleeuwen. Hij wordt meestal afgebeeld als profeet of doper, gekleed in een dierenhuid.
- Van de inrichting en de eventuele aanwezigheid van beelden in de oude St. Janskapel is niets bekend.
- Het eerste beeld in het wegkapelletje, uit 1936, was gemaakt door Sjef van Gool naar een ontwerp van Luc van Hoek. Het is in de oorlog vernield. In 1947 werd een nieuw beeld geplaatst van dezelfde maker, ongeveer even groot als het voorgaande, circa 75 centimeter. Het is in 1989 gerestaureerd.
↑ top
Verering - Hof ter Braeke was aanvankelijk een bezitting van de tempeliers. Nadat deze orde in 1311 was opgeheven, vervielen de bezittingen ervan grotendeels aan de ridders van St. Jan, ook wel johannieters, malthezer- of hospitaalridders genaamd. Uit deze periode moet de St. Janskapel stammen. De oudste bekende vermeldingen van de kapel betreffen bedienaars in 1419 en 1421. In 1619 kwam de bezitting in handen van de heren van Breda, de Nassaus, waarna de naam op den duur veranderde in 'Prinsenhoef'. Tot het begin van de 17e eeuw werd in de kapel geregeld de mis gelezen, maar vanaf 1620 gebeurde dat niet meer. Het gebouwtje werd ook niet meer door de eigenaar onderhouden. Toch schreef Wichmans, de enige bron voor de bedevaart, in 1632 dat de kapel nog steeds jaarlijks op 24 juni, de geboortedag van Johannes de Doper, door pelgrims werd bezocht.
- In 1819 was de gemeente al van plan de St. Janskapel, die in gebruik was voor de opslag van brandhout en stro, af te breken. Men opperde de materialen te gebruiken voor de bouw van een nieuw protestants kerkje - dat tegenwoordig als museum wordt gebruikt. In 1822 werd de vervallen kapel gesloopt. W. van Hees, die in 1841 werd geboren op Prinsenhoef, noteerde in 1915 wat hij er naar zijn herinnering over hoorde vertellen. Hij vertelde dat zowel voor als na de afbraak van de kapel herders tot St. Jan kwamen bidden voor hun schapen. Wanneer zij hiermee zijn opgehouden, is onbekend.
- Bij het wegkapelletje uit de jaren dertig is nooit enige bedevaartactiviteit geweest.

↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Alphen, gemeentearchief: archief Willibrordusparochie, inv.nr. 128, aantekeningen en correspondentie m.b.t. Hof ter Braeke 1912-1940, waarin hs. van W. van Hees uit 1915 o.a. over pelgrimage naar de St. Janskapel; verslag gemeenteraad Alphen 12 maart 1822, afbraak kapel.
Tekstedities: 'Consilium de Beke', in: Taxandria 26 (1919) p. 92-93 en 138-143; Jan van Laarhoven ed., Het schetsenboek van Hendrik Verhees (Den Bosch: Merlijn, 1975) p. 116-117, 143.
Literatuur: Augustinus Wichmans, Brabantia Mariana tripartita (Antwerpen: J. Cnobbaert, 1632) p. 489, vermelding van pelgrimage op 24 juni, o.a. te Alphen in de St.-Janskapel; Thomas Ernst van Goor, Beschryving der stadt en lande van Breda ('s-Gravenhage: Jacobus vanden Kieboom, 1744) p. 373, vermelding van de kapel; A.J. van der Aa, Geschiedkundige beschrijving van de stad Breda en hare omstreken (Gorinchem: Noorduyn en Zoon, 1845) p. 208, de St. Janskapel werd voor 15 of 20 jaren afgebroken; J.B. Krüger, Kerkelijke geschiedenis van het bisdom Breda, dl. 3 (Roosendaal: Van Leeuwen, 1875) p. 32-33, de kapel is meer dan 30 jaar geleden afgebroken; Jan Kalf, De monumenten van geschiedenis en kunst in de provincie Noord-Brabant, dl. 1 De monumenten in de voormalige Baronie van Breda (Utrecht: Oosthoek, 1912) p. 12; [J.P.W.A. Smit], De commanderij Ter Braake onder Alphen ('s-Hertogenbosch 1920) ook verschenen in Taxandria 27 (1920) p. 142-149, vnl. over gebouwen en eigenaren, ook over de kapel, met vermelding verering door herders in 19e eeuw, voor en na de afbraak volgens W. van Hees; A. van Sasse van Ysselt, Nog eens de kommanderij ter Braake te Alphen bij Tilburg (z.p. z.j.), ook verschenen in Taxandria 41 (1934) p. 64-73, over de geschiedenis van de Kommanderij, niets over de verering; E.A. Beresteyn, 'De Commanderij Ter Brake', in: Geschiedenis der Johanniter-orde in Nederland tot 1795 (Assen: Van Gorkum, 1934) p. 75-77, zeer summier, gebaseerd op voorgaande titel; W.J.C. Binck, Omzwervingen in de Alphense praehistorie ('s-Hertogenbosch: Provinciaal Genootschap, 1945) p. 58-62 over het Hof ter Braeke, niets over de verering; H.Ch.G van Lawick, 'Enige verzamelde gegevens omtrent de commanderij ter Braecke van de orde der ridders van St. Jan in Noord-Brabant', in: Jaarboek 'De Oranjeboom', 2 (1949) p. 1-15, niets over de verering; M.A. Erens, Alphen in de baronie van Breda, 6 dln. (z.p.: [Gemeente Alphen en Riel], 1978) dit werk is geschreven in 1940-1945 en pas in 1978 bewerkt en uitgegeven, dl. 2, p. 173-176 volgens Smit, p. 191-193 St. Janskapel, dl. 3, p. 260-262a St. Janskapel, dl. 4, p. 258-259 afbraak Prinsenhoef, dl. 6, p. 67-68 bouw veldkapelletje; A.A. Streefland, 'Tempeliers in Brabant; de commanderij Ter Brake bij Alphen', in: Jaarboek 'De Oranjeboom' 33 (1979-1980) p. 141-166; [G. Hardeveld], 'De geschiedenis van Hof ter Brake ofwel de Prinsenhoef', in: De Runstoof 13 (Alphen en Riel: Heemkundekring 'Carel de Roy', 1990) nr.1; Peter Vermeulen, 'Langs 's-Heren wegen (3); kleine religieuze monumenten in Alphen en Riel', in: Devotionalia 12 (1993) nr. 72, p. 227, met vermelding verering in de 19e eeuw; Peter Vermeulen, Langs 's-Heren wegen. Veldkapellengids voor Noord-Brabant (Eindhoven: Kempen Uitgevers, 1996) p. 10-11, zonder vermelding van verering.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Alphen-Jan; particuliere documentatie en mededelingen in 1997 van dhr. J. Backx in Alphen.


↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.