Onze Lieve Vrouw op Zee, O.L. Vrouw op Zee

Cultusobject: O.L. Vrouw op Zee Open Street Maps
Datum: Onbekend
Periode: 15e eeuw - ca. 1580
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Kapel van O. L. Vrouw op Zee
Adres: -
Gemeente: Renesse
Provincie: Zeeland
Bisdom: Breda
Samenvatting: Deze bedevaartplaats is bekend door 36 strafbedevaarten. Ze zijn in de 15e en 16e eeuw door het gerecht van Zierikzee opgelegd naar een Mariakapel in het dorpje Onze Lieve Vrouw op Zee in de duinen van het Zeeuwse eiland Schouwen nabij Renesse. Dit gehucht is aan het einde van de 16e eeuw aan zandverstuivingen ten onder gegaan.
Auteur: Jeroen van de Ven
Illustraties:
Topografie - Het middeleeuwse Onze Lieve Vrouw op Zee was een klein gehucht in de duinen op het eiland Schouwen. Dit buurtschap met kapel lag in de Oosteren banpolder ten zuidwesten van de heerlijkheid Renesse en is in de 16e eeuw verdwenen. De kapel heeft volgens Schutijser gestaan in de buurt van het Palinxgat, waarvan het tegenwoordige Watergat een restant is. De grens tussen de Westeren- en de Oosteren banpolder wordt gevormd door de voormalige gemeentegrens tussen Renesse en Schouwen. In de 17e eeuw waren de overblijfselen van Onze Lieve Vrouw op Zee waarschijnlijk nog te zien. Tot aan het einde van de 17e eeuw vinden we Onze Lieve Vrouw op Zee namelijk ingetekend op diverse kaarten van Zeeland en het eiland Schouwen.
- In de schaarse literatuur over Onze Lieve Vrouw op Zee wordt vermeld dat het gehucht in 1530 en 1532 door overstromingen ten onder zou zijn gegaan. Muller meldt daarentegen in zijn Geschiedkundige atlas van Nederland over de kapel: 'Een B. Maria V.- (O.L. Vrouw) kapel in de duinen, nog voorkomende op de kaart van Ottens, doch later onder de duinen bedolven'. Dit is het meest aannemelijk, aangezien op een aantal laat-17e-eeuwse kaarten van Zeeland bij de locatie van het voormalige Onze Lieve Vrouw op Zee steeds het volgende staat aangetekend: 'Onser Vrouwen op Zee is oversant met bergen' (1662), en 'Onser Vrouwen op zee is oversant' (na 1692). Ook het blootwaaien in 1907 van de fundamenten van (waarschijnlijk) deze kapel, wijst op een verstuiving en niet op een overstroming.
- Onze Lieve Vrouw op Zee viel tijdens de late middeleeuwen onder het patronaat van de St. Jacobuskerk van Renesse. Wellicht werd de kapel in de duinen bediend door een kanunnik van het O.L. Vrouwkapittel dat in de Jacobskerk was gevestigd.
↑ top
Cultusobject - Object van verering was O.L. Vrouw op Zee, mogelijk een beeld. Maar precieze gegevens over de aard van het object ontbreken.
↑ top
Verering - Dat Onze Lieve Vrouw op Zee in de late middeleeuwen een bedevaartplaats is geweest, blijkt alleen uit rechtsbronnen van Zierikzee. Door andere rechtbanken is, voorzover bekend, nooit een strafbedevaart naar dit gehucht in de duinen van Schouwen opgelegd. Door het gerecht en de baljuw van Zierikzee werd aan wetsovertreders 36 keer een bedevaart opgelegd: in 1490, 1492, 1494, 1498, 1499, 1500, 1507-08, 1520, 1544 en 1570.
- De strafbedevaarten waartoe personen door de baljuw van Zierikzee werden veroordeeld, werden alleen opgelegd voor kleinere vergrijpen: schelden tegen de burgemeester of in tegenwoordigheid van de schout, lasteren (later doorgehaald), verzet tegen justitie (1490), bezorgen van overlast en huisvredebreuk (1492). Ook in de inventaris van de rechtbank van Zierikzee zien we dat strafbedevaarten alleen werden opgelegd bij wetsovertredingen van tamelijk geringe betekenis: vechten (1 februari 1499), nachtelijk overlast bezorgen aan een priester (22 maart 1499), prostitutie (6 april 1500), overlast in een kroeg (21 mei 1507), diefstal van bomen (26 mei 1508), dobbelen tegen de stadsordonnantie (28 september en 5 oktober 1520), wegblijven om twee misdadigers ter executie te brengen (19 september 1544), slecht onderhoud plegen aan een dijk (11 mei 1570).
- De verschillende sententies van Zierikzee geven meer informatie over de mate van vergrijp dan over de verering in de O.L. Vrouwekapel. Zo werd ene Jan Cornelis in 1490, vanwege schelden in tegenwoordigheid van de schout, veroordeeld om een bedevaart te maken naar O.L. Vrouw op Zee: '[...] ende den selve in persone te offeren Onsen Liever Vrouwen op Zee een wassen kaersse van een stuver [...]'. Op 26 mei 1508 werden negen mannen veroordeeld tot het maken van een strafbedevaart omdat zij 's nachts jonge bomen hadden gestolen bij één van de beide kloosters in Zierikzee van het kapittel van Sion: '[...] ende gaen een bedevaert toet Onse Vrouwe up Zee inden duijne ende nijet incomen sij en hebben daer gueter of gebrocht den rechste genoech sijnde [...]'.
- Omdat de Lieve Vrouw van Vrouwenpolder (⟶ Middelburg) ook wel eens met Onze Lieve Vrouw op Zee werd aangeduid, is de mogelijkheid gesuggereerd dat het om dezelfde plaats zou kunnen gaan.
- In 1959 is er weer een kerkje gebouwd dat werd gewijd aan O.L. Vrouw op Zee. Het kerkje, overigens geen bedevaartplaats, staat in Haamstede, iets ten oosten van het dorp. Het vierkante, van baksteen vervaardigde gebouwtje wordt heel het jaar door in het weekeinde gebruikt; vooral in het zomerseizoen komen veel toeristen daar ter kerke. Het kerkje valt onder de parochie St. Willibrordus van Zierikzee, de parochie die in feite heel het eiland Schouwen-Duiveland omvat.

↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Middelburg, Rijksarchief in Zeeland: rekenkamer van Zeeland, archieven gedeponeerd bij de rekenkamer, archief van de baljuw Jacob van Cats, lijsten van gezinshoofden in Zierikzee met notitie van de op hen rustende schulden en aan hen opgelegde vonnissen, inv.nrs. 929-930; inventaris rechtbank van Zierikzee, registers van vonnissen in criminele zaken, inv.nrs. 3846-3847. Middelburg, Koninklijk Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen: Zelandia Illustrata, dl. 1, inv.nrs. 46, 49-73, 82-93, 95-98, 100-116, 501-505, diverse landkaarten.
Tekstedities: P.M. Grijpink, Register op de parochiën, altaren, vicariën en de bedienaars zooals die voorkomen in de middeleeuwsche rekeningen van den officiaal des aartsdiakens van den Utrechtschen dom, dl. 1 (Amsterdam: C.L. van Langenhuysen, 1914) p. 73-75.
Literatuur: A.J. van der Aa, Aardrijkskundig woordenboek der Nederlanden, dl. 7 (Gorinchem: J. Noorduyn, 1846) p. 320; J.A.F. Kronenburg, Maria's heerlijkheid in Nederland, dl. 4 (Amsterdam: F.H.J. Bekker, 1906) p. 119; L.W.A.M. Lasonder, De archieven van de rechtbanken, weeskamers en notarissen die over het tegenwoordig grondgebied der provincie Zeeland gefungeerd hebben. De Zeeuwsche eilanden, 1456-1811 (1852) ('s-Gravenhage 1914); S. Muller, Geschiedkundige atlas van Nederland. De kerkelijke indeeling omstreeks 1550 tevens kloosterkaart, dl. 1 ('s-Gravenhage: M. Nijhoff, 1921) p. 212; W.S. Unger, Catalogus van de historischen-topografische atlas van het Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen, dl. 1 (Middelburg: J.C. en W. Altorffer, 1931) nrs. 46, 49-73, 82-93, 95-98, 100-116, 501-505; Dirk L. Broeder, 'Onze Lieve Vrouw van de Polder', in: Spiegel historiael 3 (1968) p. 411-416, vermelding van O.L. Vrouw van de Polder als O.L. Vrouw op Zee; G.F. Sandberg, Inventaris van de archieven van de rekenkamer van Zeeland, dl. 2 (Middelburg: Rijksarchief in Zeeland, 1973) nrs. 929-931; 'Strafbedevaarten in Zeeland', in: Bulletin van de Werkgroep historie en archeologie van het Koninklijk Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen 21 (1974) p. 16, 18, 20, 22-23, 31, 37; J. van Herwaarden, Opgelegde bedevaarten (Assen-Amsterdam: Van Gorcum, 1978) p. 414, excurs 2, K4; F. Gittenberger en H. Weiss, Zeeland in oude kaarten (Tielt: Lannoo, 1983) p. 22-23, 28, 30-31, 34-35, 48-51, 88-89, 104-107, 110-113, 120-121; Encyclopedie van Zeeland, dl. 2 en 3 (Middelburg: Koninklijk Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen, 1982 en 1984) resp. p. 431 en 437; M.A. Sweere, 25 jaar R.K. strandkerk Haamstede Ons Lief Vrouwe op Zee, 1959-1984 (z.p. [1984]); A.M.J. Schutijser, 'Ons Lief Vrouwe op Zee', in: Devotionalia 8 (1989) p. 76-77.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Onze Lieve Vrouw op Zee; Meertens Instituut volkskundige vragenlijst nr. 64b (1993).

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.