- Het gedenkteken voor Comenius is in 1892 geplaatst in het plantsoen recht tegenover de Utrechtse Poort in Naarden. In de jaren '30 van de 20e eeuw is er een mausoleum gebouwd in de voormalige Waalse kerk in Naarden.

- Jan Amos Komenský, gelatiniseerd als Comenius, (1592-1670) was een Moravische theoloog, filosoof en pedagoog. Hij pleitte voor onderwijs aan iedereen, aan jongens en meisjes, van alle standen. Een bekend werk van hem is Orbis sensualium pictus (De wereld in beelden, 1658), de eerste encyclopedie voor kinderen, maar vooral bedoeld om Latijn uit te leren. Comenius omschreef het boek als “een bondige samenvatting van de hele wereld en al het wezenlijke van de hele taal.” Comenius werd geboren in Moravië (thans Tsjechië) en hoorde bij de protestantse Moravische Gemeenschap. Toen vanaf 1620 het katholicisme de overhand kreeg in Moravië en de protestanten alle rechten verloren, week Comenius uit. Hij verbleef en werkte in Polen, Zweden en Engeland. In 1632 werd hij gekozen tot (laatste) bisschop van de Boheemse Broeders. In 1656 verloor hij al zijn bezittingen toen zijn huis in Leszno door politieke tegenstanders in brand was gestoken. Comenius vond toevlucht in Amsterdam. Hij verkeerde daar in tolerante kringen, gaf les en beheerde een kleine Tsjechische drukkerij. Comenius overleed op 15 november 1670 en werd om nog niet opgehelderde redenen begraven in de vestingstad Naarden. Zijn graf met een eenvoudige grafsteen lag in de Waalse kerk, die voor de reformatie een kloosterkerk was.  
- Voor zover bekend is het graf de enige relatie tussen Comenius en Naarden.

- In 1892 is in Naarden een gedenkteken geplaatst voor Jan Amos Komenský ofwel Comenius. Het initiatief kwam van de Nederlandse afdeling van de Comenius-Gesellschaft. Men wilde de man van de volksschool en de vader van het aanschouwelijke onderwijs eren. Het gedenkteken werd bekostigd door Nederlandse particulieren waaronder enige Amsterdamse patriciërs, door een subsidie van Teyler's Genootschap en door bijdragen uit Bohemen. Het gedenkteken bestond uit een aantal opgestapelde rotsblokken, begroeid met klimop en omgeven door hardstenen zuiltjes met kettingen. Het was geplaatst op het gazon bij de Utrechtse Poort. Aan de voor- en achterzijde van het gedenkteken waren marmeren platen bevestigd met opschrift in gouden letters. Aan de voorzijde stond onder meer: "Aan / Johan Amos Comenius / Geb. te Nivnice 28 Maart 1592 / gest. te Amsterdam 17 Nov. 1670 / begraven te Naarden 22 November 1670. / Het dankbare nageslacht." Op de plaat aan de achterzijde stond in het Tsjechisch en Nederlands: "aan Johan Amos Komensky, den onderwijzer der volken, van geboorte een Moraviër, naar de taal een Czech en naar roeping geestelijke. De dankbare nakomelingschap." Het gedenkteken is, vermoedelijk in 1924, verwijderd. In dat jaar werd, net buiten de Utrechtse Poort, een borstbeeld van Comenius onthuld. De stenen van het gedenkteken gingen naar Tsjechië, het is onbekend waar ze zijn gebleven. De marmeren platen werden verkocht aan particulieren in Tsjechië. Bij beide monumenten hielden Tsjechische pelgrims een jaarlijkse herdenking.
- De 'opvolgers' van het gedenkteken waren in 1924 het borstbeeld buiten de Utrechtse Poort, gemaakt door de Tsjechische kunstenaar Josef Strahovský, en in 1957 een standbeeld van Comenius vervaardigd door V. Makovský en J. Fracner (identieke beelden staan in Uherský Brod, Tsjechië en Bethlehem USA). Het beeld was een schenking van de regering van Tsjechoslowakije. Het standbeeld stond oorspronkelijk in een plantsoen aan de Kapitein Meijerweg en sinds 2000 aan de Marktstraat naast de Grote Kerk. 
- De aandacht voor Comenius in Naarden is aanzienlijk. In de periode van 1933-1937 werd het interieur van de voormalige Waalse kerk gerestaureerd en ingericht als mausoleum. Vanaf 1892 is er een Comeniusmuseum: eerst in een kamer op de eerste verdieping van het stadhuis, vanaf 1927 in het Spaanse Huis aan de Turfpoortstraat 27 en vanaf 1992 op het adres Kloosterstraat 33, naast het Comeniusmausoleum. Het museum organiseert jaarlijks in maart een Comeniusdag. Tsjechoslowaakse en Tsjechische burgers bezochten en bezoeken Naarden omwille van Comenius. 
- In de jaren '80 en '90 kwam ik (G. Vink) elk jaar met een Praagse gymnasiumklas in het kader van een uitwisselingsprogramma op een verplicht bezoek in het Comeniusmausoleum in Naarden. De leerlingen stonden daar dan in een halve cirkel om het monument en zongen dan - in opdracht van de schoolleiding en overheid - het nationale volkslied met de rechterhand op de borst. Dit ter verering van Jan Amos Komensky.
- In de 2e helft van de jaren '90 werd deze verplichting opgeheven en schafte de schoolleiding een bezoek aan het Mausoleum af.

Literatuur: Eigen haard 18 (1892) p. [203-]207; 'Het Comenius-gedenkteeken',  in: Eigen haard 18 (1892) p. 265.
Websites: https://nl.wikipedia.org/wiki/Jan_Amos_Comenius; https://www.tgooi.info/naarden/comenius.php; 
https://www.goltbeeck.eu/NAARDEN-Uttrechtsche-poort-en-Comenius-Monument-A33964.
https://www.house-of-cards.nl/product/naarden-comenius-monument-1950-hc26188/
Geraadpleegd op 21-11-2023.
Overige bronnen: KDC BiN-diskw.-dossier Naarden-Comenius; schriftelijke informatie van John Exalto, Comenius Museum in Naarden, op 1-12-2023.