Alphen, H. Ontcommer (Wilgefortis)

Cultusobject: H. Ontcommer (Wilgefortis) Open Street Maps
Datum: Onbekend
Periode: 16e - 17e eeuw
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk van St. Willibrordus
Adres: Raadhuisstraat 4, 5131 AM Alphen
Gemeente: Alphen-Chaam
Provincie: Noord-Brabant
Bisdom: Breda
Samenvatting: In de 16e en 17e eeuw stond in Alphen in de parochiekerk een altaar ter ere van de H. Ontcommer, dat bezocht werd door gelovigen die er offers achterlieten.
Auteur: Ottie Thiers
Illustraties:
Topografie - Voor een kaartje, zie ⟶ Alphen, Willibrord.
- In de middeleeuwen was de parochiekerk van Alphen, die vermoedelijk in 1559 werd voltooid, toegewijd aan de H. Willibrord. Ten tijde van de Republiek was dit gebouw niet beschikbaar voor de katholieke eredienst, maar in 1820 werd het opnieuw parochiekerk. In 1909 werd op dezelfde plaats een neogotische kerk gebouwd (architecten Jos. Cuypers en Jan Stuyt) eveneens aan St. Willibrord gewijd. Het Willibrordusbeeld boven de ingang van de kerk is van de hand van A.F.C. Verdaasdonk (Breda 1913 - Amsterdam 1989), tot omstreeks 1940 broeder/onderwijzer van Huijbergen. De laatgotische toren van de oude kerk is behouden gebleven.
↑ top
Cultusobject - Ontcommer, ook wel Wilgefortis of Liberata genoemd, is een legendarische maagd en heilige. Zij zou de belofte van kuisheid hebben gedaan, maar haar heidense vader wilde haar tot een huwelijk dwingen. Om dit te voorkomen bad zij tot God dat Hij haar onaantrekkelijk zou maken. Haar gebed werd verhoord; op miraculeuze wijze kreeg zij een baard, waarna haar vader haar liet kruisigen. Haar verering verspreidde zich vooral in de 15e eeuw over Nederland, België en heel Europa.
Het ontstaan van de verering berust vermoedelijk op een onjuiste in-terpretatie van een kruisbeeld (het Volto Santo van Lucca) waarop Christus in lange tuniek en met baard is afgebeeld.
- Uit de beschrijving van Augustinus Wichmans valt op te maken dat in Alphen, zoals overal waar de H. Ontcommer vereerd werd, een kruisbeeld aanwezig was. Hij geeft een algemene beschrijving van deze beelden: ze stelden de heilige voor, hangend aan het kruis, met een koord om haar middel, een lange baard, lang, krullend haar en een kroon op het hoofd.
↑ top
Verering - Op 13 juli 1553 stichtten enkele parochianen een beneficie ter ere van de heiligen Ontcommer en Georgius (hierin werd opgenomen een ouder beneficie van twee missen uit 1542 verbonden aan de St. Martinuskapel). Het nieuwe beneficie was goed voor drie wekelijkse missen, waarvan een aan het altaar in de parochiekerk, dat op dat moment nog niet voltooid was, en twee in de Martinuskapel, die overigens niet in verband met Ontcommer stonden. Hoewel het beneficie en het altaar in de parochiekerk mede ter ere van H. Georgius werden opgericht, wordt deze heilige na enige tijd niet meer genoemd. De verering van Ontcommer was wellicht gezichtsbepalend.
- Van de verering of bedevaart in Alphen is verder weinig bekend. In 1632 schreef Augustinus Wichmans dat er in Brabant tal van beelden en altaren ter ere van 'Sancta Wilgifortis' waren. Het altaar in Alphen verkeerde toen weliswaar in vervallen staat, maar Wichmans had zelf geconstateerd dat er nog steeds offers werden achtergelaten. Dit gegeven en het feit dat Wichmans de verering opnam in zijn boek over belangrijke heilige plaatsen, doet veronderstellen dat de Ontcommerverering een meer dan lokale cultus is geweest.

↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Abdij van Tongerlo: charters, nrs. 3302, 3303, 3304, 3305, 3823 en Reg. A, V, 68, fol. 111-112; Alphen, II, 44; Cart. E, p. 105.
Tekstedities: G.C.A. Juten, Kerkelijke beneficiën in het voormalige dekenaat Hilvarenbeek. Consilium de Beke ([Bergen op Zoom]: [Juten], [1910]) p. 12; L.A. Gevelers, 'Beneficies in de kerk van Alphen', in: Bijdragen tot de geschiedenis bijzonderlijk van het aloude Hertogdom Brabant 11 (1912) p. 242-252, de stichtingsakten en goedkeuringen van dit beneficie op het altaar van de HH. Georgius en 'Wilgifortis', gedeeltelijk t.b.v. de St. Martinuskapel, 1553; A. Erens, 'Oorkonden omtrent Riel', in: Taxandria 33 (1926) p. 276-278 over de toewijzing van het beneficie van H. Wilgefortis in de Martinuskapel aan de pastoor van Riel, 1610.
Literatuur: Augustinus Wichmans, Brabantia Mariana tripartita (Antwerpen: J. Cnobbaert, 1632) p. 599; J.B. Krüger, Kerkelijke geschiedenis van het bisdom van Breda, dl. 3 (Roosendaal: Van Leeuwen, 1875) p. 36; L.A.J.W. baron Sloet, De heilige Ontcommer of Wilgifortis. Een geschiedkundig onderzoek ('s-Gravenhage: Martinus Nijhoff, 1884) p. 18, volgens Wichmans; Jan Kalf, De katholieke kerken in Nederland (Amsterdam: Van Holkema & Warendorf, 1906) p. 495; Jan Kalf, De monumenten van geschiedenis en kunst in de provincie Noord-Brabant, dl. 1. De monumenten in de voormalige Baronie van Breda (Utrecht: Oosthoek, 1912) p. 4-10; Gustav Schnürer & Joseph M. Ritz, Sankt Kümmerin und Volto Santo (Düsseldorf: L. Schwann, 1934) p. 253, volgens Wichmans; G.C.A. Juten, De parochiën in het bisdom Breda, dl. 2 (Bergen op Zoom: Juten, [1926]) p. 71, vermelding van vereniging van het beneficie van de H. Wilgifortis in de St. Martinuskapel met het rectoraat van Riel; Kunstreisboek voor Nederland (Amsterdam: P.N. van Kampen en Zoon, 1965) p. 531; W.H.Th. Knippenberg, Kultuurhistorische verkenningen in de Kempen III. Oude pelgrimages vanuit Noord-Brabant (Oisterwijk: Stichting Brabants Heem, 1968) p. 16, 42-43; Ter herinnering aan de herinwijding van de gerestaureerde 'Sint Martinuskapel', Druisdijk, 4 juni 1976 ([Alphen en Riel] 1976); M.A. Erens, Alphen in de baronie van Breda, 6 dln. (z.p.: [Gemeente Alphen en Riel], 1978), dit werk is geschreven in 1940-1945 en pas in 1978 bewerkt en uitgegeven, dl. 2, p. 116-127 en 201-201 over de stichting van de St. Martinuskapel; Peter Vermeulen, Langs 's-Heren wegen. Veldkapellengids voor Noord-Brabant (Eindhoven: Kempen Uitgevers, 1996) p. 12-13, over de Martinuskapel.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Alphen-Ontcommer; particuliere documentatie van dhr. J. Backx in Alphen.

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.