|
SINT ANTONIUS ABT MET VARKEN
A G . Steenbergen
Toten met 9 mei a.s. is in het museum nog de tentoonstelling “Het varken in beeld” te zien.
Wie op de eerste verdieping deze expositie bezoekt, ziet in een nis een beeldje staan
van Sint Antonius mèt varken. Verder een foto van Antonius in een kerk èn bij de
verzamelaar van al die varkentjes in de vijf vitrines, de heer Verstegen uit Wageningen,
thuis op de schoorsteen. In enkele teksten wordt verwezen naar de verering in de
middeleeuwen van Antonius in Lunteren. En naar de zilveren beker met Antonius met
twee varkens erop van de in 1912 opgeheven Sint Antoniusschuttersgilde van
Wageningen.
Wie was Antonius?
Antonius Abt, ook genoemd Antonius de Kluizenaar of Antonius de Grote, was een
heilige kluizenaar (?251 - 356). Hij werd geboren in Boven-Egypte. Na de dood van zijn
ouders verdeelde hij zijn bezit onder de armen en trok zich terug in de Egyptische
woestijn. Daar leefde hij vele jaren in afzondering. Hij wordt algemeen beschouwd als
stichter van het kloosterwezen. Antonius kreeg in de woestijn vele, soms erotische
visioenen. Hij voerde een zware strijd tegen demonen en duivels. Soms verschenen
deze hem in de gedaante van een varken, een onrein dier. Toen hij overleed, was hij,
desondanks, nog 105 jaar oud geworden! Een groot deel van zijn gebeente (relieken)
werd overgebracht via Constantinopel naar Frankrijk. Daar zijn ze sinds 1491 te Arles.
De verering tot Antonius nam toen een grote vlucht.
In de iconografie wordt Antonius voorgesteld als een
kluizenaar, met een tau of kruisstaf (Antoniuskruis),
met een bel, al of niet aan de staf, met een varken (een
verwijzing naar zijn visioenen waarmee de duivel hem
lastig viel). Ook heeft hij soms een boek (een bijbel) en
een rozenkrans bij zich. Een enkele maal met laaiende
vlammen of een fakkel, een heenwijzing naar het
Antoniusvuur, een ziekte veroorzaakt door de moeder
koren. Antonius is veel afgebeeld, bijvoorbeeld op de
Aanbidding van het Lam, geschilderd door Van Eyck,
of op het Isenheimeraltaar van Grünewald, te zien in
het museum te Colmar (Elzas).
Antonius neemt in de volkskunde een belangrijke
plaats in. Hij is de patroon van het vee, van boeren,
slagers en borstelmakers. Vele gilden en broeder
schappen van Sint Antonius dronken op zijn feestdag
hun halve ton gildebier. De Sint Antonius gilden had
den het recht hun varkens vrij in de straten naar
voedsel te laten zoeken. De "Teunisverkens".
Wageningen kende het Sint Antoniusschuttersgilde, een burgerschutterij. Het oudste
gegeven dateert van 1413! Er was ook een Boerenschutterij, het Sint Jorisgilde. 1) In
1912 werden beide schutterijen opgeheven. Bezittingen van de Sint Antonius werden
onder andere verkocht (behalve het archief) en belandden in het Gemeentemuseum
te Arnhem. Bijzonder is de Gildebeker (zie foto). Op de ene zijde is een ovale cartouche
gegraveerd waarin St. Antonius Abt met
twee varkens; op de andere zijde een
ovale cartouche waarin een schutter. Deze
zilveren beker, hoog 12 cm. en een dia
meter van 11,9 cm. werd vervaardigd
door de Wageningse zilversmid Willem
Boekelman, in de tweede kwart van de
18de eeuw.
Bij de opheffing in 1912 was onder andere
nog een zijden vaandel aanwezig, twee
zijdig beschilderd. Op een blauw lint stond
in gouden letters "St.Antonius Schutterij"
met eronder de patroon St.Antonius in
kleuren. Aan de onderzijde vijf varkens,
gevat in een krans van olijfbladeren.
Waar dit vaandel en andere attributen
gebleven zijn, is onbekend. Het archief is
in ieder geval in het gemeentearchief te
vinden.
Antonius' feestdag is 17 januari. Zijn feestdag is een kritische dag in de volksweerkun-
de, die ijs of dooi brengt.
1) Het zou zeker de moeite waard zijn over beide schutterijen een kleine expositie in
te richten. Het zilver zou in bruikleen gevraagd kunnen worden en de archieven zijn
zekerte gebruiken, tenminste... Misschien heeft iemand dan wel zin van het verdwenen
vaandel een replica te maken.
|
