Odijk, O.L. Vrouw?

Gediskwalificeerd: ja
Cultusobject: O.L. Vrouw?
Datum:
Periode: 18e eeuw
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Meent, kerkhof
Adres: Meent 53, 3984 JH Odijk
Gemeente: Bunnik
Provincie: Utrecht
Bisdom: Utrecht
Samenvatting:

In Odijk vonden in 1793 en mogelijk ook al eerder 's avonds ommegangen plaats van groepen katholieken vanaf de Meent naar het kerkhof. Op het kerkhof en soms al in het dorp hield men halt, knielde en bad hardop. Het doel was eer te betuigen aan de overleden voorouders. Elke groep werd geleid door een voorganger en een voorbidder. Er was echter geen sprake van een bedevaart en evenmin van een cultus voor bepaalde heiligen zoals Maria.

Auteur: Marga Pauwels
Illustraties:
Topografie

- Het kerkhof van Odijk was eigendom van de hervormde kerk, maar zowel protestante als katholieke inwoners werden er begraven. Vermogende inwoners konden begraven worden in de hervormde kerk, wederom zowel protestanten als katholieken.
- De deelnemers aan de ommegangen verzamelden zich op de Meent voor de dorpsherberg annex gerechtshuis, in het pand waarin zich thans, na verbouwingen, het restaurant "'t Wapen van Odijk" bevindt. Het huidige adres is Meent 53.
- In 1793 was Rijk Takken de smid in Odijk. De smidse van Takken lag op de hoek van de Meent en de Boomgaardweg. Het pand is kort na 1953 afgebroken. De katholieken die op 7 september 1793 een ommegang hielden, knielden neer en baden hardop aan het begin van Boomgaardweg. 

Verering

- Groepen katholieken in Odijk hielden in 1793 's nachts ommegangen naar het kerkhof. Ze knielden neer en baden hardop op het kerkhof en soms ook onderweg daarnaartoe. Op de avond voor het feest van St. Jan (23 juni) namen ongeveer 150 mannen, vrouwen en enkele kinderen deel. Een kleinere groep liep op de avond voor Maria ten hemel opneming (14 augustus). Op de avond voor Maria geboorte (7 september) liepen ongeveer 30 personen tussen negen en tien uur door het dorp. Behalve op het kerkhof hielden ze halt in de steeg bij het huis van smid Rijk Takken. Daar knielden ze neer en spraken hardop katholieke gebeden uit. Bij elke ommegang waren er mensen die als voorganger en als voorbidder optraden. De deelnemers en de leiders hoorden bij het minst vermogende deel van de katholieke bevolking van Odijk.
- In de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden was openbare katholieke devotie verboden. Vanaf de reformatie heeft er in Odijk een tamelijke verdraagzame verhouding bestaan tussen de protestantse minderheid van gezagsdragers en de katholieke meerderheid van gewone dorpelingen. Het is waarschijnlijk dat ommegangen zoals hierboven beschreven al eerder in de 18e eeuw voorkwamen. De gebeurtenissen in 1793 leidden echter tot een rechtszaak bij het Hof van Utrecht. De jonge, nieuwe dominee Pfannebecker heeft de zaak aanhangig gemaakt en de verhoren werden afgenomen in de zomer van 1793. Het is onbekend hoe de zaak is afgelopen: zij is of geseponeerd of niet tot een uitspraak gekomen vanwege de omwenteling van 1795, waarbij de katholieken de volledige vrijheid van godsdienst kregen.
- "Uit de beschrijving van het gedragspatroon van de deelnemende personen" ontstond tijdens het onderzoek naar de Nederlandse bedevaartplaatsen "de indruk dat er meer aan de hand is geweest dan alleen een devotionele ommegang naar het kerkhof om daar de overleden voorouders [eer] te betuigen. Het lijkt alsof er een relatie met een of andere heiligenverering (Maria?) of een specifieke heilige plaats is geweest: processiegewijs, luidop bidden, op toen gebruikelijke bedevaartdagen, knielen en bidden 'in de steeg bij Rijk Takken' etc." De volgende vragen kwamen op "(...) of er uit de Odijker geschiedenis misschien nog andere aanwijzingen zijn die zouden kunnen wijzen op een heiligen(Maria)verering in Odijk waaraan de ommegangen van 1793 en daarvoor gerelateerd zouden kunnen worden. Heeft er misschien ergens een (Maria-)kapel of beeld (aan een boom?) gestaan (bij het kerkhof, in de steeg bij Rijk Takken) of zijn er andere gegevens over een of andere cultus te vinden." Op deze onderzoeksvragen is geen bevestigend antwoord gekomen. Het waren geen processies met het heilig sacrament en zij vonden evenmin plaats ter verering van speciale heiligen. Het waren eenvoudige ommegangen met als hoogtepunt het uitspreken van gebeden op het kerkhof. Ze werden 's avonds gehouden om andersdenkende dorpsgenoten en de overheid niet al te zeer te provoceren.  

Bronnen en literatuur

Literatuur: C. Dekker, 'Katholieke ommegangen in Odijk in 1973' [moet zijn: 1793], in: Tussen Rijn en Lek (in of voor 1997; op de kopie zijn datering, jaargang en nummer niet vermeld) p. 2-12.
Website: https://www.utrechtaltijd.nl/collecties/detail/?collection=utralt_utrechts-archief_65bffd73-d5a4-5623-a7dc-ccdb02580f28; https://www.wapenvanodijk.nl/over-ons/. Geraadpleegd op 18-3-2024.
Overige bronnen: KDC BiN-diskw.-dossier Odijk-Maria?; brief van P.J. Margry aan prof. dr. C. Dekker d.d. 1 april 1997.

  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.