Eindhoven, O.L. Vrouw Presentatie

Cultusobject: O.L. Vrouw Presentatie Open Street Maps
Datum: 21 november
Periode: 16e eeuw - ca. 1648
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk van St. Catharina
Adres: Kerkstraat 1, 5611 GH Eindhoven
Gemeente: Eindhoven
Provincie: Noord-Brabant
Bisdom: 's-Hertogenbosch
Samenvatting: In de St. Catharinakerk in Eindhoven stond in de 16e eeuw, misschien ook eerder, een altaar gewijd aan O.L. Vrouw Presentatie. Het werd druk bezocht door gelovigen, die er offers en ex-voto's achterlieten. Ook zouden er, vooral voor het uitbreken van de Nederlandse Opstand, vele wonderen zijn geschied. Toen met ingang van het Twaalfjarig Bestand (1609) de rust weerkeerde, beleefde de verering een laatste bloeiperiode, die eindigde in 1648.
Auteur: Ottie Thiers
Illustraties:
Topografie - De huidige St. Catharinakerk in Eindhoven, gelegen in het centrum op de hoek Stratumseind - Kerkstraat, is gebouwd in 1860 naar ontwerp van architect P.J.H. Cuypers. Deze kerk heeft meerdere voorgangers gehad. Zij was oorspronkelijk een dochterkerk van de St. Petruskerk van Woensel. In 1399 verhief Johannes VI van Beieren, prins-bisschop van Luik, de Catharinakerk tot dekenale kerk van het dekenaat Woensel en richtte er een collegiaal kapittel op. De kanunniken verzorgden de erediensten aan ongeveer zeven altaren. In 1486 brandde het gebouw af; mogelijk is de toren blijven staan. Drie jaar later werd begonnen met de bouw van de nieuwe kerk, die, na ettelijke herstellingen en verbouwingen, in 1860 zou worden afgebroken. Van 1648 tot 1807 was de kerk in gereformeerde handen. De katholieken kerkten toen aanvankelijk ten huize van de apotheker Hendrik Gillis en vanaf 1672 in een schuurkerk achter de nog aanwezige pastorie.
- De vroegere Catharinakerk stond, anders dan de huidige, zuiver oost-west georiënteerd, had twee of drie koren aan de oostzijde, een middenschip met twee zijbeuken en een ingebouwde westtoren. Aan weerszijden van de toren waren zijkapellen aangebouwd. Het altaar ter ere van O.L. Vrouw Presentatie stond 'bij de toren', waarschijnlijk dus in een van deze zijkapellen.
↑ top
Cultusobject - Op de feestdag van O.L. Vrouw Presentatie (21 november) wordt herdacht dat Maria, volgens het apocriefe proto-evangelie van Jacobus, op driejarige leeftijd door haar ouders in de tempel van Salomon zou zijn gebracht. Dit feest wordt sinds de vroege middeleeuwen door de oosterse kerk gevierd en sinds de 14e eeuw ook door de r.k. kerk. Paus Sixtus V maakte er in 1585 een officiële kerkelijke feestdag van.
- Het altaar ter ere van O.L. Vrouw Presentatie was tot 1648 uitgerust met een 'tafereel', waarschijnlijk een altaarschilderij. Ook hingen er in elk geval tot het begin van de 17e eeuw een aantal ex-voto's. Veel schrijvers menen dat er een beeld werd vereerd, de term 'imago', gebruikt in een visitatieverslag uit 1615, duidt inderdaad eerder op een beeld dan op een andersoortig cultusobject.
↑ top
Verering - Tijdens de beeldenstorm van 1566 en gedurende de Nederlandse Opstand heeft Eindhoven veel te lijden gehad. In 1566 zijn de altaren in de Catharinakerk verwoest; een jaar later waren de meeste weer opgebouwd. Van 1571 tot 1587 was de stad maar liefst elf maal afwisselend in Spaanse of Staatse handen. In de kalmere periode 1609-1629 herstelde het katholieke geloofsleven zich, maar na de val van 's-Hertogenbosch in 1629 keerde het tij en werd de druk op de katholieke kerk langzaam opgevoerd tot in 1648 de Catharinakerk gereformeerd werd.
- De voornaamste bron voor de verering voor O.L. Vrouw Presentatie in deze kerk is het werk van Augustinus Wichmans uit 1632. Hij vertelde dat heel Eindhoven getuigde van de vele wonderen die er voor de Opstand door toedoen van de H. Maagd waren geschied. Nadat het altaar door de beeldstormers omver gehaald was, is het met giften van gelovigen weer hersteld. Wichmans heeft met eigen ogen gezien dat het daarna weer druk bezocht werd. Hij citeert verder uit een brief, ontvangen van een zijns inziens geloofwaardige getuige. Deze had de godsvrucht en de offergaven van het volk gezien en vertelde dat nog onlangs een wonder de hele stad met stomheid had geslagen; de hele stad, inclusief de ketters, 'maar helaas, in de volle middagzon waren zij koud gebleven'. Wichmans vertelt voorts dat de toestroom van pelgrims ('concursus') in zijn tijd nog steeds groot was.
- Van 1608 tot 1618 was Jacob Franssen van Lieshout pastoor van Eindhoven. Er moeten zes schepenakten bestaan hebben, merendeels van zijn hand, over wonderen die waren geschied tijdens de ommegangen te Eindhoven. De akten zijn verloren gegaan. Men neemt meestal aan dat deze wonderen werden toegeschreven aan de tussenkomst van O.L. Vrouw Presentatie, maar ook dit is niet meer dan een veronderstelling.
- Misschien is Franssen in de ogen van anderen wat al te voortvarend te werk gegaan bij het propageren van de cultus. In 1615 kreeg hij van bisschop Zoesius (Nicolaas van Zoes) opdracht om schriftelijk uiteen te zetten wat er nu precies aan de hand is met het beeld van de H. Maagd, over wiens wonderen hij preekt vanaf de kansel.
- In 1648 verviel de kerk aan de protestanten. De prins van Oranje, heer van Eindhoven, gaf op 15 juni de drost opdracht de kerk te zuiveren. Joan Stapparts, de rentmeester van de prins, maakte op 20 juni een inventaris op van de verwijderde stukken. Hieronder bevond zich 'het tafreel van onze lieve Vrouwe presentatie altaar'. Nadien is niets meer van de verering of het tafereel vernomen.

↑ top
Bronnen en literatuur Tekstedities: A.M. Frenken ed., 'De latere kerkvisitaties', in: Bossche bijdragen. Bouwstoffen voor de geschiedenis van het bisdom 's-Hertogenbosch 27 (1963-1964) p. 93, de bisschoppelijke opdracht in 1615; Jan van Laarhoven ed., Het schetsenboek van Hendrik Verhees ('s-Hertogenbosch: Merlijn, 1975) p. 72-73, tekening van de St. Catharinakerk, 1791.
Literatuur: A. Wichmans, Brabantia Mariana tripartita (Antwerpen: J. Cnobbaert, 1632) p. 414-415; G. van Rijckel, Nomen Mariae tetragrammaton (Leuven 1635) korte vermelding; J.F. Foppens, Historia Episcopatus Silvaeducensis (Brussel: Franciscus Foppens, 1721) p. 163, 'ubi miraculosa Deiparae Virginis Imago quondam honorabatur' ('waar een Beeld van de Heilige Maagd eens werd vereerd'); J.F. Foppens, vertaald door Steven Jan van de Velde genaamd Honselaar, Oudheden en Gestichten van de bisschoppelijke Stadt en Meyerye van 's Hertogenbosch (Leiden: Pieter de Does, Fr. zoon, 1749) p. 346, 'daar eertijds een miraculeus Lievevrouwebeeld geëerd wierdt'; J.G. Swaving, Galerij van Roomsche beelden, of Beeldendienst der XIXe eeuw (Dordrecht: Blussé & Van Braam, 1824) p. 170; J.A. Coppens, Nieuwe beschrijving van het bisdom van 's-Hertogenbosch, dl. 3a ('s-Hertogenbosch: J. Demelinne, 1840-1844) p. 75-78, naar Wichmans; L.H.C. Schutjes, Geschiedenis van het bisdom 's-Hertogenbosch, dl. 3 (Sint-Michielsgestel: Instituut voor Doofstommen, 1872) p. 551, naar Wichmans, kerkzuivering 1648; F.N. Smits, Beknopte geschiedenis van Eindhoven, dl. 1 (Eindhoven: M.F. van Piere, 1887-1890) p. 85, 112, 120, 113-132, naar Wichmans, vermelding verloren gegane schepenakten m.b.t. mirakelen, inventaris Stapparts; L.G.A. Houben, Geschiedenis van Eindhoven, de stad van Kempenland, dl. 1 (Turnhout: Beersmans-Pleek, 1890; fotomechanische herdruk Schiedam: Interbook International, 1974) p. 34, vermelding verering met verwijzing naar Wichmans, op p. 382 bijlage met volledige tekst Wichmans; Jan Kalf, De katholieke kerken in Nederland (Amsterdam: Van Holkema & Warendorff, 1906) p. 402-403; J.A.F. Kronenburg, Maria's heerlijkheid in Nederland, dl. 6 (Amsterdam: Bekker, 1909) p. 436-438, samenvatting van alle voorgaande titels; [C.J. Zwijsen], 'Eenige oude bedevaartplaatsen, misschien vergeten, in het bisdom Den Bosch', in: Sint-Jansklokken 1 (1923) p. 423-424; J.R.W. Sinninghe, Noord-Brabantsch sagenboek (Scheveningen: 'Eigen Volk', [1933]; reprint 's-Hertogenbosch: Boekhandel Merlijn, Kiosk Merlijntje, Van Dijk & Van Hees Boekhandel, 1973) p. 189; Herman H.M. Strijbos, 'De Sint Catharinakerk van 1489', in: J.M. Renders & A.D. Kakebeeke ed., Rond onze stadskerk (Eindhoven: Heemkundige studiekring Kempenland, 1954) p. 15-19, plattegronden, afbeeldingen; A. Tops, 'Het collegiaal kapittel van Sint Catharina', in: J.M. Renders & A.D. Kakebeeke ed., Rond onze stadskerk (Eindhoven: Heemkundige studiekring Kempenland, 1954) p. 20-33, plaats altaar met beeld O.L.V. Presentatie in afzonderlijke kapel bij de toren; Kunstreisboek voor Nederland (Amsterdam: P.N. Van Kampen & Zoon NV, 1965) p. 554; H. Brabers, e.a. ed., Onze Lieve Vrouwkes van Brabant ('s-Hertogenbosch: Provinciaal Genootschap, 1977) p. 18, kopie tekst Kronenburg; Nico Arts ed., Sporen onder de Kempische stad. Archeologie, ecologie en vroegste geschiedenis van Eindhoven 1225-1500 (Eindhoven: Museum Kempenland, 1994) p. 101-104 en 117, geschiedenis kerk en twee afbeeldingen van de oude kerk door Isaac van Ostade, p. 225 en 231, vondst geelkoperen devotiebeeldje Maria met Kind in bovengrond; Herman Strijbos, Kerken van heren en boeren: bouwhistorische verkenningen naar de middeleeuwse kerken in het kwartier van Kempenland ('s-Hertogenbosch: Stichting Brabants Heem, 1995) p. 67-70.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Eindhoven-O.L. Vrouw Presentatie.

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.