Ellewoutsdijk, Heilig Kruis

Cultusobject: Heilig Kruis Open Street Maps
Datum: Onbekend
Periode: 13e eeuw (?) - ca. 1572
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk van St. Maarten
Adres: -
Gemeente: Borsele
Provincie: Zeeland
Bisdom: Breda
Samenvatting: In de 13e eeuw of eerder ontstond in Ellewoutswijk een bedevaart ter ere van het Heilig Kruis met een regionale uitstraling. Jaarlijks werd een H. Kruisommegang gehouden. Over de latere cultus, die tot ver in de 16e eeuw is blijven bestaan, is nauwelijks iets bekend
Auteur: Huub de Jonge
Illustraties:
Topografie - Het aan de noordoever van de Westerschelde gelegen Ellewoutsdijk (vroeger ook Eloudsdijk, Elfsdijk of Elsdijk genoemd) is een van de oudste nederzettingen in de zogenaamde Zak van Zuid-Beveland. De aan St. Maarten gewijde kerk bestond reeds in de 12e eeuw en was een dochterkerk van de Noordmonsterkerk in Middelburg.
- De gepleisterde N.H. kerk die in 1944 door de geallieerden geheel kapot werd geschoten, dateerde uit de 15e eeuw. Op de plaats van de oude kerk is na de oorlog een eigentijds kerkgebouw verrezen. De stenen van de ruïne zijn gebruikt voor de restauratie van andere historische gebouwen in Zeeland. De voormalige kerk bestond uit een van zijbeuken voorzien schip met vier traveeën en een toren die in 1824 tot de hoogte van het schip was teruggebracht.
- Aan het begin van de 15e eeuw telde de kerk altaren gewijd aan St. Antonius, St. Eligius, St.
Johannes, H. Maria, de H. Geest en het H. Kruis
↑ top
Cultusobject - Het Kruisaltaar bezat op een gegeven moment een eigen kapelaan, want in 1481 werd een zekere Johan van Renesse als zodanig benoemd. Hoewel er geen specifieke gegevens over bestaan, mag worden verondersteld dat op dit altaar een reliekhouder met een fragment van het H. Kruis zal hebben gestaan.
↑ top
Verering - Van Ellewoutsdijk als bedevaartoord is alleen bekend dat in de kerk het H. Kruis werd vereerd. Het heette in de volksmond 'het kruis vol wonderen'. Het kruis vormde jaarlijks het middelpunt van een speciale dankdag, die veel bezoekers uit de directe omgeving trok. De verering van het Kruis vond in ieder geval al plaats in de 13e eeuw. Het is niet duidelijk hoe belangrijk ze in later eeuwen is geweest.
Het belangrijkste wonder dat is overgeleverd en dat voorzover bekend het eerst in 1619 in een boek van pater Choquetius werd opgetekend, had plaats in de tweede helft van de 13e eeuw. De dominicaan Joannes Agni oftewel Lammens uit Vlaanderen probeerde in die tijd de Westerschelde over te steken om op de feestdag van het H. Kruis in Ellewoutsdijk te preken. Het weer was echter zo slecht en de golven zo hoog dat geen schipper dorst uitvaren. De predikheer legde daarop zijn mantel ('cappa') op het water, riep God aan, maakte een kruisteken, en liep vervolgens tezamen met zijn metgezel over het kolkende water naar de overkant. De pastoor en de koster van de St. Maartenskerk waren inmiddels 'van Godswege' door een stem op de hoogte gesteld van de komst van de prediker, die daarop door de parochianen met een processie werd ingehaald. Deze gebeurtenis is later op een van de kerkmuren geschilderd. In 1572 is deze muur door beeldenstormers neergehaald.
- De toeloop op de dag dat Agni het dorp bezocht, was blijkbaar zo groot, dat hij de pelgrims buiten moest toespreken. Dit resulteerde in twee nieuwe wonderen die eveneens in 1619 nog zijn opgetekend. Op de plaats waar hij het woord van God verkondigde, bleven zijn voetstappen zomer en winter, in gras en sneeuw, zichtbaar. Omstreeks 1590 probeerde een ongelovige deze heilige plaats om te spitten. Zijn armen raakten echter spoedig verlamd en, na het uitroepen van goddeloze taal, ook zijn benen.
In het mirakelverhaal over Agni staat dat de bevolking van Ellewoutsdijk de dag gewijd aan het Kruis 'den Coninckx-ganck' noemt en dat deze viering overeenkomt met wat in Gent en omgeving 'Cruys-ganck' heette. Op die dag werd de weg van de koning of de weg van het Kruis afgelegd. Hoewel in de bronnen geen dag wordt genoemd, verwijzen de uitdrukkingen vermoedelijk naar de tocht naar Golgotha op Goede Vrijdag.
- De herinnering aan Ellewoutsdijk als pelgrimsoord was tot voor kort geheel vervlogen. Een missieblad van de redemptoristen dat eind vorige eeuw enige artikelen aan de 'genadestralen' van het H. Kruis over Nederland wijdde, bracht het oude bedevaartoord toen weer onder de aandacht maar situeerde het Zeeuwse miraculeuze Kruis in Eversdijk nabij Goes. Lepoeter heeft terecht opgemerkt dat Elsdyck niet Eversdijk betekent, maar Ellewoutsdijk.

↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Middelburg, Rijksarchief in Zeeland: collectie Zelandia Illustrata.
Literatuur: F. Bernardo de Jonghe ed., Belgium Dominicanum sive Historia provinciae Germaniae inferioris sacri ordinis ff. praedicatorum (Brussel: Francisci Foppens, 1719) p. 60-63, verwijst naar de in 1619 door P. Mag. Choqetius opgetekende mirakels; A.J. Van der Aa, Aardrijkskundig woordenboek der Nederlanden, dl. 4 (Gorinchem: Jacobus Noorduyn, 1843) p. 152-153; F. Nagtglas, Zelandia Illustrata, dl. 2 (Middelburg: J.C. & W. Altorffer, 1880) p. 112-116; 'Het mirakel van het H. Kruis te Eversdijk omstreeks 1270', in:Volksmissionaris 11 (1890) p. 18-21; C. Dekker, Zuid-Beveland. De historische geografie en de instellingen van een Zeeuws eiland in de middeleeuwen (Assen: Van Gorcum, 1971); G.J. Lepoeter, 'Eversdijk, parochie en heerlijkheid', in: Historisch jaarboek voor Zuid- en Noord-Beveland 10 (1984) p. 57-78; J. de Ruiter, De geschiedenis van Ellewoutsdijk (Borsele: gemeente Borsele, 1988) p. 23-26.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Ellewoutsdijk; Meertens Instituut volkskundige vragenlijst 64b (1993); Middelburg, Zeeuwse Bibliotheek

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.